Sociology Paper II (Marathi Version)-munotes

Page 1

1
१

भारतीय समाजशाľीय ŀिĶकोन
जी. एस. घुयेर् (वसाहतवादी, राÕट्रवादी, इंडोलॉिज)
एम. एन. ®ीिनवास (संरचनवादी कायर्वाद)

घक रचना
१.० उिĥĶे
१.१ भारतीय समाजशाľीय परंपरा
१.२ जी. एस. घुयेर् (प्रÖतावना)
१.२.१ चिरत्र
१.२.२ घुयेर्ची कामे
१.२.३ सैद्धांितक कायर्पद्धती आिण ŀĶीकोन
१.२.४ टीका
१.२.५ सारांश
१.३ संरचनवादी कायर्वादी ŀĶीकोन
१.३.१ संरचनवादी कायर्वादी ŀĶीकोन समजून घेणे
१.३.२ भारतातील संरचनावादी कायर्वाद
१.४ एम. एन. ®ीिनवास (पिरचय)
१.४.१ संिक्षĮ चिरत्र - एम. एन. ®ीिनवास यांचे जीवन रेखाटन
१.४.२ पद्धती आिण ŀिĶकोन
१.४.३ लेखन
१.५ शÊदकोष
१.६ प्रij
१.७ संदभर्

१.० उिĥĶे

 भारतीय समाजा¸या अËयासासाठी इंडोलॉिजकल ŀĶीकोन समजून घेणे.
 जी. एस. घुयेर् यां¸या योगदानाची मािहती िवद्याÃया«ना देणे. munotes.in

Page 2

2
 भारतीय समाजा¸या अËयासासाठी संरचनवादी कायर्वादी ŀĶीकोन समजून घेणे
आिण िवद्याÃया«ना एम. एन. ®ीिनवास यां¸या योगदानाशी पिरचय कłन देणे.

१.१ भारतीय समाजशाľीय परंपरा

१९१९ मÅये बॉÌबे युिनÓहिसर्टीमÅये पिट्रक गेडेस यां¸या मागर्दशर्नाखाली
समाजशाľ आिण नागिरकशाľ या Öवतंत्र िवभागाची Öथापना झाली तेÓहा समाजशाľ
ही भारतातील शैक्षिणक अËयासाची Öवतंत्र शाखा Ìहणून माÆयता प्राĮ झाली. पाIJाÂय
आिण भारतीय िवद्वानांनी भारतातील समाजशाľा¸या िवकासासाठी महßवपूणर् भूिमका
बजावली. दोÆही बाजूं¸या िवद्वानांनी समाजशाľीय ज्ञाना¸या समृद्धीसाठी सािहÂय तयार
केले. वेिरयर एिÐवन, हबर्टर् िरसले, हट्टन, नेसफीÐड, बी. एस. कोहन, कथिलन गफ,
सर हेनरी मेन, डेिÓहड पोकॉक, चाÐसर् मेटकÐफ, मकी मिरक आिण इतर पाIJाÂय
िवद्वानांनी भारता¸या िवकासा¸या सुŁवाती¸या काळात योगदान िदले. भारतीय िवद्वान,
जरी Âयां¸यापैकी काहींनी अनेकदा मानववंशशाľीय, ऐितहािसक, भारतीय व इतर
ŀिĶकोनांचा पाठपुरावा केला असला तरी भारतातील शैक्षिणक िवषय Ìहणून
समाजशाľा¸या संवधर्नासाठी िदलेले योगदान कमी नÓहते. राधाकमल मुखजीर्, के.पी.
चट्टोपाÅयाय, एम.एन. ®ीिनवास, जी.एस. घुयेर्, बी.एन. सील, डी.पी. मुखजीर्, इरावती
कवेर्, के.एम. कपािडया, ए.आर. देसाई, एस.सी. दुबे, एम.एस.ए. राव यां¸यासारख्या
बौिद्धक िदग्गजांचा उÐलेख आवÔयक आहे. भारतीय िवद्यापीठांमÅये समाजशाľ
अËयासासाठी एक चांगला पाया घालÁयात यांचे मोठे योगदान आहे.

आपली प्रगती तपासा:
१. भारतातील समाजशाľा¸या िवकासावर एक िटपण िलहा.







१.२ जी. एस. घुयेर् (प्रÖतावना)

वसाहती¸या काळात उ°राधार्त समाजशाľ ही एक शैक्षिणक शाखा Ìहणून
Öथािपत केली गेली होती आिण िवद्यापीठ प्रणाली¸या वाढीसह आिण संशोधन संÖथां¸या
Öथापनेसह ÖवातंÞयानंतर वेगाने िवकिसत झाले. भारतातील समाजशाľ आिण munotes.in

Page 3

3
सामािजक मानववंशशाľ इितहासा¸या लेखनात, ‘बॉÌबे Öकूल’ ¸या संÖथा आिण
Óयिक्तमßवांना मÅयवतीर् Öथान िमळाले आहे . बॉÌबे युिनÓहिसर्टीमधील समाजशाľ
िवभाग हा बरीच वषेर् देशातील प्रमुख िवभाग होता आिण या काळात (१९२४-१९५९)
याचे िवभाग प्रमुख असणारे जी. एस.घुयेर् यांना भारतीय समाजशाľाचे जनक Ìहणून िह
ओळखले जाते. देशातील अनुशासन संÖथाÂमकरण आिण Óयावसाियकीकरणात Âयां¸या
प्रमुख भूिमकेसाठी घुयेर् सवार्त जाÖत Öमरणात आहेत. Âयांनी सुŁवातीपासूनच मुंबई
िवद्यापीठाचा समाजशाľ िवभाग उभारला आिण प्रमुख Ìहणून पÖतीस वषा«¸या काळात
Âयांनी मोठ्या संख्येने पीएच.डी. आिण एम.ए. िवद्याथीर् िवद्याÃया«ना घडवले.

१.२.१ चिरत्र
जी. एस घुयेर् (१८९३ -१९८४ )
डॉ. गोिवंद सदािशव घुयेर् हे Âयांचे Óयिक्तमßव आिण िलखाण या दोÆही क्षेत्रातील
प्रभावी Óयिक्तमßव आहेत. १८९३ मÅये महाराÕट्रातील सारÖवत ब्राĺण कुटुंबात
जÆमलेÐया घुयेर् यांचे वया¸या ९१ Óया वषीर् मुंबईत िनधन झाले. १९१९ मÅये बॉÌबे
युिनÓहिसर्टीमÅये समाजशाľ िवभाग सुł करणार्या सर पिट्रक गेडेस यांचे ते हुशार
िवद्याथीर् होते. भारतीय समाजशाľातील योगदानाबĥल Âयांना अनेकदा ‘भारतीय
समाजशाľज्ञा ंचे िपता’ Ìहणून संबोधले जाते. Âयांनी जवळजवळ एकट्याने भारतीय
समाजशाľज्ञा ंची पिहली िपढी तयार केली.

घुयेर् यांनी १९५२ मÅये “इंिडयन सोशलोलॉिजकल सोसायटी” ची Öथापना
केली आिण “समाजशाľ बुलेिटन” या जनर्लचे ते पिहले संपादक होते. घुयेर् यां¸या
मागर्दशर्नाखाली समाजशाľ ही Óयाख्या भारतीय वंशा¸या (िहंदू) सËयतेचा आिण
Âया¸या सामािजक मूलभूत संÖथां¸या इितहासाची व संरचना आिण कुटुंब, नाते, जात,
धमर् या संदभार्त मजकूर आिण अनुभवाÂमक पद्धतींद्वारे पिरभािषत केली गेली.

घुयेर् Âयां¸या िशकिवÁया¸या पद्धतीमÅये पद्धतशीर होते. आपÐया िशक्षण आिण
संशोधनात Âयांनी सामािजक मानववंशशाľ आिण समाजशाľ यात फरक करÁयास
नकार िदला. घुयेर् यांनी अनेक पद्धतींनी भारतीय समाज आिण संÖकृतीचा अËयास
करÁयाचा प्रयÂन केला. भारतीय समाजाचा अËयास करÁयासाठी Âयांनी अनुभवाÂमक व
पाठ्य दोÆही पद्धतींवर िवĵास ठेवला. जरी इंडोलॉजीचे प्रिशक्षण िदले असले तरी घुयेर्
सामािजक आिण सांÖकृितक मानववंशशाľ या क्षेत्रीय अËयास परंपरांबाबत प्रितकूल
नÓहते.
munotes.in

Page 4

4
Âयांना जागितक सËयतेत आिण िवशेषतः िहंदू सËयतेत खूप रस होता. Âयांचे
लक्ष भारत-आयर् संÖकृती आिण भारतातील उÂक्रांती यावर होते. घुयेर् यांनी जाती-
उÂक्रांती, इंडो-आयर्न सËयता तसेच, कौटुंिबक रचनेचे, आिण Âयाचे इंडो-युरोिपयन
कौटुंिबक रचनेशी असलेले संबंध, धािमर्क जाणीवेची उÂक्रांती इÂयादी महÂवा¸या बाबींवर
लक्ष क¤िद्रत करÁयाचा प्रयÂन केला. तो केवळ भूतकाळातील उÂक्रांतीबĥलच नÓहे तर
आपÐया काळातील समकालीन समÖयांशीही संबंिधत होता. उ°र-पूवर् भारतातील बिन«ग
कॉलड्रॉन हे Âयांचे कायर् समकालीन िवषयांबĥल¸या Âयां¸या आवडीचे एक उÂकृĶ
उदाहरण आहे.

१.२.२ घुयेर्ची कामे

घुयेर् यांनी समाजशाľीय िवषयांवर पुÖतकांची मािलका िलिहली. Âयां¸या काही
महßवपूणर् पुÖतकांची झलक येथे िदली आहे :

 काÖट अँड रेस इन इंिडया (१९३२)
 द अब ओरीजÆस - सो कॉÐड- अँड देयर Éयुचर (१९४३)
 द महादेव कोली (१९५७)
 सोशल टेÆशÆस इन इंिडया (१९६८)
 िवदर इंिडया? (१९७४)
 "द िवद्याज" अँड "वेिदक इंिडया"
 इन वेिदक इंिडया (१९७९)

आपली प्रगती तपासा
१) घुयेर् यां¸या समाजशाľीय लेखनाबĥल थोडक्यात िलहा.







१.२.३ सैद्धांितक कायर्पद्धती आिण ŀĶीकोन
१.२.३.१ इंडोलॉिज: अथर् आिण Óयाख्याः

"भारतातील सामािजक आिण सांÖकृितक जीवन समजून घेÁयासाठी भारतीय
शाľज्ञ मुळात इंडोलॉजी हा प्राचीन ग्रंथ आिण शाľांचा वापर आहे." भारतीय
सËयतेशी संबंिधत असलेÐया संकÐपना, िसद्धांत आिण चौकटांद्वारे भारतीय समाज munotes.in

Page 5

5
समजून घेÁयाचा भारतीयांचा दावा आहे. याने असा दावा केला आहे की भारतीय
सोसायटी रचना, कायर् आिण गितशीलतामÅय े अनÆय आहे आिण युरोिपयन सोसायटीशी
संबंिधत असू शकत नाही. पुÖतकशाľ आिण संÖकृती यावर इंडोलॉजी अवलंबून आहे.
दोÆहीमÅये, इंडोलॉजी फॉमर्मÅये भाषा, ®द्धा, कÐपना, चालीिरती, िनिषद्ध, कोड,
संÖथा, िवधी, समारंभ आिण संÖकृतीशी संबंिधत इतर घटकांचा अËयास आहे.

१.२.३.२ ŀिĶकोन

घुयेर् यांचे कठोरपण आिण िशÖत ही आता भारतीय समाजशाľीय वतुर्ळात
किÐपत आहे. डÊÐयूएचआर िरÓहसर् याचे िवद्याथीर् असूनही भारतीय समाज आिण
संÖकृती¸या जिटल पैलूंचे ÖपĶीकरण देताना घुयेर् यांनी कायर्वादी परंपरेचे काटेकोरपणे
पालन केले नाही. घुयेर् यांनी गाव, शहरीआिण समुदाय अËयास केला होता.

i) प्रामुख्याने इंडोलॉिजकल पद्धती.

ii) सवेर्क्षण Ìहणजे प्राथिमक मािहती संकलनाची संशोधन पद्धती. Âयांनी प्रÖथािपत
संशोधन पद्धतीचा Öवीकार केला नÓहता. समाजशाľ आिण सामािजक
मानववंशशाľातील िसद्धांत आिण कायर्प्रणालीिवषयी घुयेर् यांचा लविचक ŀĶीकोन
बौिद्धक ÖवातंÞयावर¸या Âयां¸या िवĵासामुळे जÆमाला आला होता, जो िविवध सैद्धांितक
आिण पद्धतीनुसार िदसून येतो.

iii) घुयेर् यांनी आपÐया अËयासामÅये ऐितहािसक आिण तुलनाÂमक पद्धती देखील
वापरÐया ºयांचे अनुसरण Âयां¸या िवद्याÃया«नी िह केले.

iv) घुयेर् यांनी संÖकृत सािहÂया¸या प्रगÐभ ज्ञानाचा उपयोग समाजशाľीय अËयासात
केला. भारतातील सामािजक आिण सांÖकृितक जीवनावर प्रकाश टाकÁयासाठी Âयांनी
वेद, शाľ, महाकाÓये आिण कािलदास िकंवा भावभूती¸या किवतांचे िवÖतृतपणे उद्धरण
केले. Âयांनी Öथािनक भाषेतील सािहÂयाचा वापर केला उदा. मराठी आिण बंिकमचंद्र
चटजीर् यां¸यासारख्या आधुिनक लेखकां¸या सािहÂयातून उद्धृत केले.

िब्रटीश प्रा¸यवाद, राÕट्रवाद आिण प्रसरणवाद िह घुयेर् यां¸या समाजशाľीय
कÐपनेत योगदान देणारी बौिद्धक प्रवृ°ी होती. इंडोलॉजी आिण प्रसरणवाद हे
सामाÆयत: Âया¸या कामावरील दोन मुख्य प्रभाव Ìहणून ओळखले जातात.

Âयांचा ŀĶीकोन इंडोलॉिजकल / सांÖकृितक ऐितहािसक होता ºयाची जागा
नंतर संरचनाÂमक कायर्वादाने घेतली.
munotes.in

Page 6

6
आपली प्रगती तपासा:

१. घुयेर् यांनी भारतीय समाज समजÁयासाठी घेतलेÐया ŀिĶकोनाचे तपशीलवार वणर्न
करा.
२. इंडोलॉजीवर एक टीप िलहा.







१.२.४ घुयेर् यांचा जातीवरील अËयास

घुयेर् यांची जातीबĥलची समज तुलनाÂमक, ऐितहािसक आिण इंडोलॉिजकल
आहे. ते जातीला काळानुसार बदलत जात असलेÐया भारतीय संÖकृतीचे उÂपादन
मानतात. 'काÖट अँड रेस इन इंिडया' या पुÖतकात ते सर हबर्टर् िरÖली यां¸याशी सहमत
आहेत की जात आया«समवेत भारतात आलेÐया वांिशकतेचे एक उÂपादन आहे. घुयेर्
यांनी जातीÓयवÖथे¸या सहा संरचनाÂमक वैिशĶ्यांवर प्रकाश टाकला:

१) सेगम¤टल िडिÓहजन
२) पदानुक्रम
३) प्रदूषण आिण शुद्धता
४) नागरी व धािमर्क अपंगÂव व िविवध िवभागांचे िवशेषािधकार
५) Óयवसायाची िनवड नसणे
६) लग्नावर िनब«ध.
वरील वैिशĶ्यांÓयितिरक्त, Âयांनी जातीÓयवÖथेचे सवार्त महÂवाचे वैिशĶ्य Ìहणून
अंतिवर्वाहांवर िवशेष भर िदला.

आपली प्रगती तपासा
१) जी एस घुयेर् यांनी सांिगतÐयाप्रमाणे जाती¸या वैिशĶ्यांवर एक टीप िलहा.







munotes.in

Page 7

7
१.२.५ ीका

 घुयेर् यां¸या नेतृÂवात असलेÐया समाजशाľात सामािजक जीवनातील आिथर्क आिण
राजकीय पैलूंकडे दुलर्क्ष कłन कुटुंब, नातलग आिण जाती आिण धमर् यासारख्या
अिधक संÖथांवर लक्ष क¤िद्रत केले गेले. घुयेर् यांनी इतर संशोधनात अथर्शाľ
यासारख्या संशोधनांचा समावेश केला होता. Ìहणून Âयांनी समाजशाľ
आंतरिवद्याशासकीय केले नाही.

 Âयांचा समाजशाľ हा ब्रÁड राजकीय आिण आिथर्क समानतेऐवजी सांÖकृितक ऐक्य
आिण राÕट्र-उभारणीचा पुरÖकार करणार्या अŁंद िहंदू / ब्राĺणवादी राÕट्रवादी
िवचारसरणीचे िवÖतार Ìहणून उदयास आले आहे.

 बर्याच िवचारवंतांनी असा युिक्तवाद केला आहे की घुयेर्ची बहुतेक कामे मजकूर
आिण शाľीय डेटावर आधािरत आहेत. धमर्ग्रंथ िनवडणे आिण िलिहÁया¸या
पÅदतीचा समाजातील एका घटकाकडे दुसर्या बाजूकडे पूवार्ग्रह असू शकतो.

 Âयां¸याद्वारे वापरÐया जाणार्या भारतीय संÖकृतीची कÐपना एकसंध आिण
परंपरागत भारतीय परंपरे¸या ऐितहािसकतेची आिण लहरीपणाला नकार देणारी
आहे.

 भारताची सËयतावादी ऐक्य सांगून आिण आया«¸या आिण Âयां¸या वंशजां¸या
संÖकृतीत आिण Âयातून िहंदूÂव आिण ब्राĺणवादात िवÖतार केÐयाने घुरे यांचा
समाजशाľातील ब्रँड िहंदू राÕट्रवादा¸या दाÓयांना अिधक बळकटी देÁयास प्रवृ°
आहे.

 भारतीय सËयतेबĥल ओिरएंटिलÖट भाषणांमÅये बुडवÐयामुळे प्रभुÂव वचर्Öव, शोषण
आिण संघषर् भारतीय समाजातील मूलभूत वैिशĶ्ये Ìहणून ओळखÁयात अयशÖवी
ठरला.

आपली प्रगती तपासा

१) जी.एस. घुयेर् यां¸या भारतीय समाजा¸या समजुतीकडे पाहÁया¸या ŀिĶकोनाचे
समीक्षाÂमक मूÐयांकन करा.





munotes.in

Page 8

8
१.२.६ सारांश

िशक्षक, संशोधन मागर्दशर्क आिण लेखक Ìहणून घुयेर् यांचे रेकॉडर् वैिशĶ्यपूणर्
आहे. सेवािनवृ°ीनंतर याच काळात Âयांनी आपÐया हयातीत प्रकािशत झालेÐया ३१
कामांपैकी १६ पुÖतके प्रकािशत केली. Âयांनी ३० हून अिधक पेपर िलिहले आिण
सुधािरत आवृßयांमÅये प्रकािशत झालेÐया बर्याच पुÖतकांची अद्ययावत वेळ नŌदवली.
सेवािनवृ°ीनंतर¸या Âयां¸या कामिगरीनेही प्रभावी आिण उÐलेखनीय नŌद नŌदिवली. एक
काळ असा होता की जेÓहा भारतातील अनेक समाजशाľ िवद्याशाखांमÅये कमीतकमी
Âयां¸यापैकी एक िवद्याथीर् Âयांची परंपरा प्रसािरत करीत असे.

१.३ संरचनवादी कायर्वादी ŀĶीकोन

१.३.१ संरचनवादी कायर्वादी ŀĶीकोन समजून घेणे

जीवशाľातून काढलेÐया तुलनेत कायार्Âमक ŀĶीकोनाचे मुख्य मुĥे सारांिशत
केले जाऊ शकतात. मानवी शरीरा¸या प्रÂयेक भागामÅये एक कायर् असते जी जीव
िटकवून ठेवते. जर प्रÂयेक भागाचा वेगÑया पद्धतीने परीक्षण केला गेला तर संपूणर् जीव
आिण इतर भागां¸या संबंधात अËयास केÐयािशवाय तो Âया भागाचे संपूणर् कायर् आिण
देखभाल उघड करणार नाही. एक ŀिĶकोन Ìहणून कायर्क्षमता समान ŀÔय Öवीकारते.
समाजा¸या अËयासाकडे कायर्शील ŀिĶकोन समाजाला संपूणर् घटक िटकवून
ठेवÁयासाठी घटकांचे घटक आिण एकमेकांशी असलेले Âयांचे संबंध या ŀĶीने िवचार
करते. या ŀĶीकोनाचे अनुयायी सामािजक जगाची क्रमवारी आिण नमुना समजून
घेÁयावर लक्ष क¤िद्रत करतात. समाजाचा हा ŀĶीकोन संघषर् आिण िवरोधाभासाऐवजी
सुसंवाद आिण सुसंवाद यावर भर देतो.

१.३.२ भारतातील संरचनावादी कायर्वाद

१९४०¸या दशकापासून २०Óया शतका¸या अखेरीपय«त भारतीय समाजा¸या
अËयासामÅये संरचनावादी कायर्वाद ŀĶीकोन हा एक प्रमुख ŀĶीकोन आहे. भारतीय
समाजातील अिद्वतीय Öवłप समजून घेÁयासाठी भारतीय समाजातील िवद्याथीर्,
समाजशाľज्ञ आिण सामािजक मानववंशशाľज्ञ यांनी जाती आिण ग्रामीण ÓयवÖथेचे
िवÖतृत िवĴेषण केले आहे. भारतीय िवद्वानांमÅये, जी. एस. घुयेर्, एम. एन. ®ीिनवास,
आिण एस. सी. दुबे हे भारतीय समाजा¸या अËयासामÅये संरचनावादी कायर्वादी
ŀिĶकोनात आघाडीवर मानले जाऊ शकतात.संरचनावादी कायर्वाद्यांनुसार जाती
सामािजक ÓयवÖथा बनवणारे महÂवपूणर् एकक आहेत. जाती भारतीय संÖकृतीची एकके munotes.in

Page 9

9
िकंवा इमारत बनवतात कारण ते िटकून िकंवा Öथायी गट आहेत जे एखाद्या Óयक्तीस
समाजात संÖथाÂमकिरÂया पिरभािषत संबंध िनिIJत करतात.
आपली प्रगती तपासा:

१) संरचनावादी कायर्वादी ŀिĶकोन Ìहणजे काय?







१.४ एम. एन. ®ीिनवास (पिरचय)

१.४.१ संिक्षĮ चिरत्र - एम. एन. ®ीिनवास यांचे जीवन रेखान

Ìहैसूर नरिसंहचायर् ®ीिनवास (१९१६-१९९९) हे जगप्रिसद्ध भारतीय
समाजशाľज्ञ होते. Âयांचा जÆम Ìहैसूरमधील ब्राĺण कुटुंबात झाला आिण Âयाचे
वया¸या of ८३ Óया वषीर् बंगळुł येथे िनधन झाले. ®ीिनवास यांनी सूàम
मानववंशशाľीय अंतŀर्Ķींवर Öथूल-समाजशाľीय सामाÆयीकरण ठेवÁयाची आिण
छोट्या-छोट्या समुदाया¸या मानववंशशाľीय तपासणीला ŀिĶकोनात आणÁयाची परंपरा
सुł केली. ®ीिनवास आंतरराÕट्रीय Öतरावरील िवद्वान होते ºयाने एमए, एलएलबी आिण
पीएच.डी. बॉÌबे (आताचे मुंबई) व ऑक्सफोडर् िवद्यापीठातून डीिफल. संÖथा िबÐडर,
सजर्नशील संशोधक आिण एक िनķावंत िशक्षक Ìहणून पिरिचत असलेले, Âयांनी
सरकारमधील शिक्तशाली पदावर जाÁयाची ऑफर ÖवीकारÁयाऐवजी प्राÅयापक होÁयाला
प्राधाÆय िदले.

१.४.२ पद्धती आिण ŀिĶकोन

®ीिनवास हे क्षेत्रीय ŀिĶकोनाचे समथर्क होते. ®ीिनवास यांना आपÐया देशातील
लोक पाIJाÂय पुÖतकांद्वारे िकंवा पिवत्र पुÖतके िकंवा सािहÂयाद्वारे नÓहे तर थेट िनरीक्षण,
क्षेत्र अËयास आिण क्षेत्रातील अनुभवां¸या माÅयमातून समजून घेÁयात रस होता.
१९४०-१९४२ दरÌयान Âयांनी कूगर्जवर सखोल अËयास केला. ®ीिनवास यां¸या मते
आपला समाज समजÁयाचे दोन मागर् आहेत. ती आहेत: पुÖतक ŀिĶकोनआिण क्षेत्रीय
ŀिĶकोन. इंडोलोजी Ìहणून ओळखले जाणारे पुÖतक ŀÔय Ìहणजे पुÖतके आिण पिवत्र
सािहÂयातून समाजाला समजून घेणे होय तर फीÐड ÓĻू असे आहे जेथे ज्ञान कायर् munotes.in

Page 10

10
क्षेत्रा¸या कायार्द्वारे प्राĮ केले जाते - समाज समजून घेÁयासाठी अनुभवजÆय
अËयासाद्वारे.
आपली प्रगती तपासा:

१) पुÖतक ŀिĶकोनआिण क्षेत्रीय ŀिĶकोन यामÅये काय फरक आहे?







१.४.३ लेखन

®ीिनवास यांनी भारतीय समाज आिण संÖकृती¸या अनेक बाबींवर िवपुल
िलखाण केले आहे आिण ते धमर्, गाव, समाज, जाती आिण सामािजक पिरवतर्नासाठी
पिरिचत आहेत.
®ीिनवास यांनी अशी उÂकृĶ अËयासपूणर् कामे केलीः

 -िरिलजन अँड सोसायटी अमंग कूगर्ज इन इंिडया (१९५२)
 इंिडयाज िÓहलेज (१९५५)
 सोशल च¤ज इन मॉडनर् इंिडया (१९६६)
 काÖट इन मॉडनर् इंिडया अँड अदर एसेज (१९६६)
 इंिडया: सोशल Öट्रक्चर (१९८०)
 -डॉिमनंट काÖट अँड अदर एसेज (१९८७)

१.४.३.१ सामािजक बदल

एक थीम Ìहणून सामािजक बदल ही भारतीय समाजशाľज्ञ आिण सामािजक
मानववंशशाľज्ञांची महßवपूणर् िचंता आहे. सामािजक बदल या शÊदाचा अथर् वतर्णुकी¸या
पद्धतींमÅये आिण सांÖकृितक मूÐयांमÅये उÐलेखनीय बदल आहे आिण पिरणामी
पिरवतर्नाचा पिरणाम होतो आिण समाजा¸या संÖकृतीवर शाĵत प्रभाव पडतो, ®ीिनवास
यांनी भारतातील सामािजक बदल समजून घेÁयासाठी संÖकृत आिण पाIJाÂयीकरण या
संकÐपना वापरÐया आहेत.



munotes.in

Page 11

11
१.४.३.२ संÖकृतीकरण
®ीिनवास यांनी भारतीय समाजात उपिÖथत सामािजक गितशीलता
दशर्िवÁयासाठी संÖकृतीकरण हा शÊद तयार केला.

एम.एन. ¸या मते ®ीिनवास “संÖकृतीकरण ही एक अशी प्रिक्रया आहे ºयाद्वारे"
िनÌन "िहंदू जात िकंवा आिदवासी िकंवा इतर गट आपली प्रथा, संÖकार, िवचारधारा
आिण जीवनशैली उंचा¸या आिण वारंवार" दोनदा "जÆमलेÐया जाती¸या िदशेने
बदलतात. Ìहैसूर िÓहलेज¸या Âयां¸या अËयासानुसार, ®ीिनवास यांना असे आढळून
आले आहे की प्रÂयेक वेळी Âया¸यातील गुणधमर् सोडवून व Âयावरील जातींना द°क
घेÁयाचा प्रयÂन कłन प्रÂयेक जाती पदानुक्रमात आपली ®ेणी बदलÁयाचा प्रयÂन करते.
एखाद्या जातीचे िनÌन Ìहणून वणर्न करणारे गुण सोडून उ¸च Öथान दशर्िवणारे गुण
Öवीकाłन एखाद्याची ®ेणी बदलÁयाचा प्रयÂन करÁया¸या या प्रिक्रयेस ‘संÖकृतकरण’
Ìहणतात. या प्रिक्रयेमÅये मुख्यतः मांसाहारापासून शाकाहाराप्रमाण े एखाद्या¸या
आहारातील सवयींमÅये बदल आिण एखाद्या¸या Óयवसायातील सवयींमÅये अशुद्ध ते
Öव¸छ Óयवसायापय«तचा बदल समािवĶ असतो.

१.४.३.३ प्रबळ जाती
®ीिनवास यांनी रामपुरा गावात प्रथमतः सवर्प्रथम प्रबळ जातीची संकÐपना
मांडली होती. ग्रामीण भारतातील सामािजक आिण राजकीय जीवन समजून घेÁयासाठी
ही संकÐपना महßवपूणर् आहे. प्रबळ जात हा शÊद अशा जातीचा संदभर् Ìहणून वापरला
जातो जो "आिथर्क िकंवा राजकीय शक्ती धारण करतो आिण पदानुक्रमात बर्यापैकी
उ¸च Öथान िमळवते." प्रबळ जात कदािचत िवधीपेक्षा ®ेķ नसावी परंतु संख्याÂमक
ŀĶीने मोठी असेल, जमीन Âया¸या मालकीची आहे आिण खेड्यातील बाबींवर Âयांचा
राजकीय प्रभाव आहे. इतर खाल¸या जातीचे लोक Âयांचा ‘संदभर् गट’ Ìहणून पाहतात
आिण Âयांचे वतर्न, िवधी नमुना, प्रथा आिण िवचारसरणीचे अनुकरण करÁयाचा प्रयÂन
करतात. गावातील इतर सवर् जाती प्रबळ जाती¸या सेवे¸या नाÂयात उभे आहेत. वगार्¸या
सवर् कामांत वचर्Öव असलेÐया जातीचे सदÖयांचा वरचÕमा असतो आिण बर्याच खास
संधी तसेच सुिवधांचा आनंद घेत असतात. ®ीिनवास यांनी प्रबळ जातीची खालील सहा
प्रमुख वैिशĶ्ये पिरभािषत केली आहेत.
i) जमीन मालकी
ii) संख्याÂमक सामÃयर्
iii) Öथािनक वगीर्करणात उ¸च Öथान
iv) पाIJाÂय िशक्षण
v) प्रशासनात नोकरी आिण
vi) उÂपÆनाचे शहरी ľोत munotes.in

Page 12

12

वरील पैकी, संख्याÂमक शक्ती, भूमी¸या मालकी¸या माÅयमातून आिथर्क शक्ती
आिण राजकीय सामÃयार्ची वैिशĶ्ये िवशेष लक्षणीय आहेत. जाती¸या कमर्कांडांची
िÖथती यापुढे सामािजक वगीर्करणात Âया¸या Öथानाचा मुख्य आधार रािहलेला नाही.
Ìहैसूरमधील रामपुरा¸या अËयासामÅये Âयांना असे िदसून आले की तेथे ब्राĺण, शेतकरी
आिण अÖपृÔय लोक आहेत. जरी ब्राĺण धािमर्कŀĶ्या ®ेķ असले तरी शेतकरी जिमनींचे
मालक आहेत आिण संख्याÂमकŀĶ्या बळकट आहेत तसेच गावातÐया राजकीय बाबींवर
राजकीय प्रभाव पाडतात आिण Ìहणूनच खेड्यात शेतकरी हा एक प्रबळ जात आहे आिण
इतर सवर् जाती वगार्¸या सेवे¸या नातेसंबंधात उËया रािहÐया आहेत.

१.४.३.४ धमर् आिण संÖथा
®ीिनवास यांचे कायर् धमर् आिण दिक्षण भारतीय संघांमधील समाज (१९५२)
यांनी ब्राĺणीकरणाची संकÐपना तयार केली ºयामुळे खाल¸या जाती¸या िहंदूंनी
ब्राĺणां¸या जीवनपद्धतीचे अनुकरण करÁयाची प्रिक्रया दशर्िवली. सखोल आिण
काळजीपूवर्क फीÐड अËयासाद्वारे िनÌन जातीं¸या िवधी पद्धती आिण जीवन-पद्धतींमÅये
पाळÐया जाणार्या बदलांचा अथर् लावÁयासाठी ÖपĶीकरणाÂमक साधन Ìहणून ही
संकÐपना वापरली गेली. धमर् आिण समाजात, ®ीिनवास िहंदू धमार्¸या प्रसाराशी संबंिधत
होते. Âयांनी “संÖकृत िहंदुÂव” आिण Âयाची मूÐये याबĥल सांिगतले.
"संÖकृितकीकरण" ही संकÐपना या संदभार्त होती जी ®ीिनवास यांनी “भारता¸या दुगर्म
भागात संÖकृत संÖकृतीं¸या प्रवेशा¸या प्रिक्रयेचे वणर्न करÁयासाठी“ काम केले. सवō¸च
व दोनदा जÆमलेÐया जातीं¸या जीवनशैलीचे अनुकरण ही मुख्य यंत्रणा असÐयाचे Ìहटले
जाते ºयाद्वारे िनÌन जातींनी Öवतःचा सामािजक प्रितķा वाढवÁयाचा प्रयÂन केला.

आपली प्रगती तपासा:

१) सामािजक बदल Ìहणजे काय?
२) एम एन ®ीिनवास¸या कोणÂयाही २ कामांची नावे द्या.
३) एम एन ®ीिनवास यांनी भारतीय समाजात िदलेÐया योगदानाबĥल तपशीलवार
सांगा.







munotes.in

Page 13

13

१.५ शÊदकोष

 इंडोलॉजी
 Öट्रक्चरल फंक्शनिलझम
 पुÖतक ŀÔय
 फीÐड ÓĻू
 संÖकृतकरण
 सामािजक बदल
 प्रबळ जात
 पाIJाÂयकरण

१.६ प्रij

१. जी. एस. गुयेर् यांचे समाजशाľातील िवकासासाठी जे योगदान आहे Âयाबĥल
सिवÖतर िलहा.
२. जी एस घुयेर् यांचे चिरत्राÂमक रेखाटन द्या.
३. जी. एस. गुयेर् यां¸या लेखन आिण कायर्पद्धतींचे तपशीलवार वणर्न करा.
४. डॉ. जी एस घुयेर् यांचा इंडोलॉिजकल ŀĶीकोन समजावून सांगा.
५. एम. एन. ®ीिनवास यांनी भारतीय समाजशाľात िदलेÐया योगदानाबĥल
तपशीलवार टीप िलहा.
६. Öट्रक्चरल - फंक्शनिलÖट Ìहणून एम. एन. ®ीिनवास यांनी अवलंबलेÐया पद्धती
आिण ŀिĶकोनांचे िवÖतृत वणर्न करा?

१.७ संदभर्

 Deshpande, Satish (2008), Fashioning a post-colonialdiscipline: M. N.
Srinivas and Indian Sociology. In Patricia Uberoi; Nandini Sundar and
Satish Deshpande (Ed.). Anthropology in the East. Founders of Indian
Sociology and Anthropology New Delhi: Permanent Black.
 Dhanagare, D. N. (1993). Themes and Perspectives in Indian
Sociology. Rawat Publication, Delhi.
 Nagla K. B. (2008), Indian Sociological Thought, Rawat Publication,
Delhi. munotes.in

Page 14

14
 Nandini Sundar and Satish Deshpande (Ed.) Anthropology in the East.
Founders of Indian sociology and Anthropology New Delhi.
Permanent Black.
 Patel Sujata (2011). So cial Anthropology or Marxist Sociology? In
Sujata Patel (Ed.) Doing sociology In India. Genealogies locations and
practices. New Delhi. OUP
 Shankar Rao, C.N. 2004. Sociology of Indian Society. S Chand
Publishing.
 Srinivas, M. N. (1966). Sociological Studies in India. Economic and
Political Weekly, 1 (3): 119-120.
 Srinivas M.N. and Panini, M.N. (1973). The Development of
Sociology and Social Anthropology in India, Sociological Bulletin,22
(2) :179-215.
 Upadhyaya, Carol (2008). The idea of Indian Society G. S. Ghurye
and the making of Indian sociology. In Patricia Uberoi; Nandini
Sundar and Satish Deshpande (ed) Anthropology in the East: Founders
of Indian Sociology and Anthropology, New Delhi: Permanent Black.









munotes.in

Page 15

15
2
ÜbÜelcekeÀ ¢efäkeÀesCe
[e@. [er. Heer. cegKepeea DeeefCe [e@. S. Deej. osmeeF&

IeìkeÀ j®evee ë

2.1 GefÎ<ì³es
2.2 ÒemleeJevee
2.3 [e@. [er. Heer. cegKepeea ³eeb®ee Heefj®e³e
2.4 [e@. [er. Heer. cegKepeea ³eeb®ee ÜbÜelcekeÀ efJe®eej
2.5 [e@. S. Deej. osme eF& ³eeb®ee Heefj®e³e
2.6 [e@. S. Deej. osmeeF& ³eeb®ee Üb ÜelcekeÀ efJe®eej DeeefCe jeä^Jeeo
2.7 meejebMe
2.8 DeY³eemee®ee ÒeMve
2.9. meboYe& ûebLe

2.1 GefÎä³es ë

1) [e@. osmeeF& ³eeb®³ee Yeejleer³e meceepeMee m$eer³e efJe®eejeb®eer DeesUKe keÀªve osCes.
2) [e@. osmeeF& ns Yeejleer³e mece epeMeem$ee®es peeieeflekeÀ efJe®eejebMeer mecevJe³ee®eer ceeefnleer keÀjCes.
3) ceekeÌme&Jeeoer ÜbÜelcekeÀ o=efäkeÀesveeletve Yeejleer ³e meceepe DeY³eeme keÀjCes.
4) osmeeF& ³eeb®³ee o=efäkeÀesveeletve jeä^Jeeo DeeefCe ûeeceer Ce meceepee®³eee mebyebOee® eer ®e®ee& keÀjCes.

1) Yeejleer³e meceepeMeem$e%e cnCetve [e@. [er. Heer. ce gKepeea ³eeb®³ee ³eesieoevee® eer efJeÐeeL³ee¥vee DeesUKe
ke˻ve osCes.
2) ceekeÌme&Jeeoer o=efäkeÀesveeletve Yeejleer³e meceepee®ee ÜbÜelcekeÀ efJe keÀemeJeeoer efJe®e ejeletve DeeefCe
DeY³eeme keÀjCes.
3) Yeejleer³e ª{er HejbHeje DeeefCe ÜbÜelcekeÀ o=efäkeÀesve eJej legueveelcekeÀ H eefj®e³e keÀªve osCes.
4) peeieeflekeÀ efJe®eejJeble eÒeceeCes Yeejleer³e meceepeMeem$e%e G®®e ke Àesìer®es efJe®eej c eeb[le Deensle ³ee®eer
ceeefnleer meebieCes.

2.2 ÒemleeJevee ë

[ e @ . [ e r . H e e r . c e g K e p e e a n s Y e e j l eer³e meceepeMeem$eer³e efJe®eej HejbH ejsleerue ceekeÌme&J eeoer efJe®eejeb®es
HegjmkeÀej keÀjCeejs Leesj efJe®e ejJeble nesles. [e@. cegKepeea ³eeb®³ee celes keÀesCeleener efJe®eej eEkeÀJee Ieìvee ner munotes.in

Page 16

16
lekeÀe&Jej DeeOeejerle leHeemetve®e eqmJek eÀejueer Heeefnpes. peesHe³e¥le DeeHeCe ke ÀesCel³eener yeeyeeR®³ee mel³eeHe³e¥le
peeC³eemeeþer efJeefJeOe ceeiee&®ee DeJe uebye keÀjeJee ueeielees lej®e DeeHeCe JeemleJe me l³e MeesOet MekeÀlees.
³eeJeªve les keÀesCel³eener efJe®eejeuee mebHetCe&H eCes ceeveCeejs eEkeÀJee DeeqmJ ekeÀej keÀjCeejs veJnles.
J³eeqkeÌleceÊJee®ee mebHetCe&Jeeoer o=efäkeÀesvee®ee meeceeefpekeÀ ef Je%eevee®ee DeeOeej DemeeJee lej®e
meceepeMeem$eer³e %eeveeHe³e¥le He esn®et MekeÀlees Demes cele [e@. cegKepeea ³eeb®es nesles.

peieele Deepe %eevee®³ee efJeefJeOe M e e K e e - G H e M e e K e e e f J e k e À e f m e l e Peeuesu³ee Deensle. efJeefJeOe
%eeveMeeKee®³ee ceeO³eceeletve meceepee®³ ee efJeefJeOe IeìkeÀeb®ee DeY³eeme keÀ jCes Meke̳e nesle Deens. [e@. [er.
Heer. ³eeb®³ee celes Òel³eskeÀ J³ekeÌleeru ee efJeefJeOe Hewuet Demeleel e. DeMee efJeefJeOe Hewuet®³ ee SkeÀerkeÀjCeeletve mebHet Ce&
ceeveJeer J³eeqkeÌleceÊJee®ee efJekeÀeme ne sle Demelees. cnCetve meceepe efJe%eeveeleer ue mebHetCe&lee Je SkeÀerkeÀjCeeletve
meceepeMeem$e efJekeÀemeemeeþer cenÊJ ee®es Deens Demes cele [e@. cegKep eea ³eeb®es nesles. DeMee ³ee Leesj
meceepeMeem$eer³e DeY³eemekeÀeb®³ee peer Jeve Heefj®e³eeyejesyej®e meceepeMeem$e emeeþer kesÀuesu³ee ³eesieoevee®ee
Dee{eJee IesCes cenÊJee®es þjues Deens.

2.3 [e@. [er. Heer. cegKepeea : peerJeve Heefj®e³e

O e g p e & l e e r Ò e m e e o c e g K e p e e a ( 1 8 9 4 - 1 9 6 1 ) ³ e e b v e e [er. Heer. cegKepeea ³ee veeJeeves®e Òeefme×
nesles. Yeejleer³e efJeefJeOe meceepeMee m$e%eebHewkeÀer ns SkeÀ efJeÜeve me ceepeMeem$e%e nesles. l³eeb®ee pevce 5
Dee@keÌìesyej 1894 ceO³es Heef½ece ye bieeue jep³eeleerue SkeÀe yebieeueer kegÀ ìgbyeele Peeuee. l³eeb®³ee kegÀìgbye
HejbHejsle DeveskeÀ yeg×erJeeve J³ekeÌleeR veer pevce Iesleues nesles. l³eebveer keÀe suekeÀÊee efJeÐeeHeerþ eletve HeoJeer GÊeerC e&
kesÀueer nesleer. Kejs lej l³eeb vee efJe%eevee®es DeO³e³eve keÀjeJe³ee®es nesl es Hejbleg l³eebveer De Le&Meem$e, Fefleneme
DeeefCe jep³eMeem$e efJepee³e®es nesles. Hejbleg ogmejs cene³eg× megª Peeu³eecegUs Meke̳e Peeues veener.

[ e @ . [ e r . H e e r . ³ e e b v e e r l ³ e e b ® ³ e e keÀjerDejuee keÀuekeÀʳeeleerue yebi eJeemeer ceneefJeÐeeue³eeletve megª
kesÀueer. 1922 ceO³es ueKeveew efJeÐeeHeerþele DeLe&Meem$e DeeefCe meceepeMeem$e efJekeÀece kesÀues. l³eeb®³ee efJeYeeieeleeru e Òee. jeOeekeÀceue cegKepeea ³eeb®³ee ce les ueKeveewuee iesues nesles. 1954
uee efJeYeeieÒecegKe cnCetve efveJe =Êe Peeues. 1953 ceO³es nsie ³esLeerue Fbìjve@Meveue Fe qvmìì³etì Dee@HeÀ
meesMeue mee³evmesme ceO³es meceepeMeem$ee®es DeefleefLe Òe eO³eeHekeÀ cnCetve keÀe³e& kesÀ ues. Deefueie{ efJeÐeeHeerþ
DeLe&Meem$e efJeYeeie ÒecegKe efve³egkeÌle Peeues nesles. Yeejleer³e meceepeMeem$e Heefj< eos®es les Heefnues DeO³e#e
nesles. Deeblejjeä^er³e meceepeMeem$eer ³e mebmLes®es GHeeO³e#e nesles.

meceepeMeem$ee yejesyej®e DeLe&Meem$e, meeefnl³e, mebieer le DeeefCe keÀuee #es$eele ceesuee®es ³eesieoeve
kesÀues nesles. efJeÜÊesyejesyej ®e Del³eble megmebmke=Àle DeeefCe mebJesoveMee rue nesles. les ceekeÌme &Jeeoer efJe®eejJeble
nesles. Yeejleer³e meceepee®es c eekeÌme&®³ee ®e®ee&lcekeÀ Yeewef lekeÀJeeoer o=efäkeÀesveeletve efJeMuesJ³eeK³eeves, ®e®ee&#es$e ÒeYeeJeerHeCes ceeb[ues nesles. les vesnceer cnCele ’ceeCemes Ie[e fJeCes FlekesÀ®e ceeP³eemeeþer
KetHe Deens.“ mebmke=Àleer®es meceepeM eem$e ³ee #es$ee®ee Hee³ee [e r. Heer. ³eebveer Ieel euee DeMee ³ee ceneve
efJeÜevee®ee Deble 1961 ceO³es Peeuee. lejer ner Yeejleer ³e meceepeMeem$eeleerue ÜbÜe lcekeÀ o=efäkeÀesvee®³ee
ªHeeletve Deepe ner efpeJeble D eensle Demes ceeveeJes ueeieles.
munotes.in

Page 17

17
2.4 [e@. [er. Heer. cegKepeea ³eeb®es ³eesieoeve ë-

1) meceepeMeem$ee®³ee cetueYetle mebkeÀuHevee 1932 (Basic concept of Society)
2) DeeOegefvekeÀ Yeejleer ³e mebmke=Àleer 1942 (Modern Indian Culture 1942)
3) Yeejleer³e ³egJekeÀ eb®eer mecem³ee 1946 Problems of Indian youth
4) efJe®eej Je ÒeefleefJe®eej 1946 View and Counter
5) efJeefJeOelee 1958 (Diversities)
6) Yeejleer³e mebmke=Àleer®es meceepeMeem$e 1942 Society of Indian Culture
7) Yeejleer³e HejbHeje Je meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Indian Tradition and Social Change

SsefleneefmekeÀ efJejesOe - ef JekeÀemee®eer mebkeÀuHevee ë-
Ü b Ü e l c e k e À o = e f ä k e À e s v e - ` m e e c e e e f p e k e À H e e f j J e l e & ve ns Jeeo - ÒeefleJeeo - mebJeeo ³ee ®e¬eÀe®³ee
ceeO³eceeletve Ie[tve ³esles ne efJe®eej cnCepes ÜbÜelcekeÀ o=efäkeÀesve nes³e.' [e@. [e r. Heer. ns ³ee ÜbÜelcekeÀ
o=efäkeÀesvee®es Kebos meceLe&keÀ Deensl e. peieeleerue meJe&®e meceepeele ÜbÜelc ekeÀ Òeef¬eÀ³esodJeejs efJekeÀeme Ie[tve
³eslees Demes cele Deens. Òel³eskeÀ me ceepeele oesve HejmHe j, efJejesOeer ieì Demeleele. l³e e b ® ³e e ce O ³ e s m e b I e < e &
neslees. ³ee mebIemecevJe³ee®³ee Òeef¬eÀ³esletve le³eej Peeuesueer Demeles. ³ee efþkeÀeCeer cegKepeea ceekeÌme &®³ee $eer-met$eer®ee JeeHej
keÀjleele. Jeeo-ÒeefleJeeo - mebJeeo ³ee meg$ee®ee JeeHej keÀªve cegK epeea Yeejleer³e HejbHeje®ee DeY³eeme
keÀjleele.

Yeejleer³e HejbHejsleerue ÜbÜ (Dialectic of Tradition in India) :
Y e e j l e e r ³ e H e j b H e j s l e D e e p e H e ³ e ¥ l e p e es yeoue eEkeÀJee HeefjJele&ve Ie[tve Deeueer l³ee meJeeb¥®es efJeMueskeÀjleevee [e@. [er. Heer. ns Sseflene efmekeÀ ÜbÜelcekeÀ efJe®eeje®ee HegjmkeÀ ej keÀjleebvee efomeleele. Yeejleer³e
meceepeele DeveskeÀ ª{er HejbHejeb®eer cegK³e mebmke =Àleer Dee{Ules. ³ee HejbHe js®es mebj#eCe Je peleve
keÀjC³eemeeþer les vesnceer Òe³elveMeerue De meleele. DeMee yeeyeeRvee cegKepeea DevJe³e (Thesis) cnCeleele.
³eele Oece&, peele, Jeie&, jep³e Fl³e eoer J³eJemLeeb®ee meceeJesMe neslees. Ò e ® e e f u e l e m e c e e p e c e e v ³ e c e e i e e & v e s
HejbHeje pesJne keÀeueyee¿e þjleele lesJ ne l³ee ÒeLee HejbHejebvee efJejesOe neslees. DeMee ef JejesOe nesCeeN³ee ÒeLee,
HejbHejeb®ee meceeJesMe lemes®e cegu³ eeb®ee meceeJesMe efJejesOeevJe³eele (Antithesis) ceO³es kesÀuee peelees DeMee
ÒekeÀejs meebmke=ÀeflekeÀ Je HeejbH eeefjkeÀ efJeefJeOelee ns Yeejleer³e me ceepe J³eJemLes®es ue#eCe Demeu³eeves
meg©Jeeleerme efJeefYeVe mecegnele HejmHej efJejesOeer Hejb Hejsle mebIe(Synthesis) mJeªHee®eer YetefcekeÀe Yeejleer³e meceepeele ª{ er Peeues Deens Demes cele [e@. [er. Heer.
³eeb®es Deens. Yeejleer³e Feflenem ee®ee HeeþHegjeJee DevegY eefJekeÀ DeO³e³eve, leb$e Je mHeäerkeÀjCeelcekeÀ
He×leer®ee eqmJekeÀej keÀªve Yeejleer³ e HejbHejsleerue ÜÜeblcekeÀ ¢efäkeÀe sve efme× keÀjC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
Deens. Yeejleer³e meceepee®ee Dee³ee¥® ³ee DeeieceveeHeemetve He efjJele&veeuee ÒeejbYe Peeuee neslee. Yeejleer³e
meceepeeJej cegeqmueceeb®³ee jepeJeìer® ee ÒeYeeJe Deens. efye´efìMeeb®ee ÒeYeeJe Yeejleer³e meceepeeJej Demeu³ee®es
[e@. [er. Heer. cegKepeea ³eeb veer efme× kesÀues Deens.


munotes.in

Page 18

18
1. Yeejleer³e HejbHeje Je Heef½eceer HejbHeje ë-
Y e e j l e e r ³ e H e j b H e j e J e H e e f ½ e c e e r o s Meeb®³ee HejbHeje ³eeb®ee me bIeDeens. meeceeefpekeÀ cegu³es Je Jeiee&®³ee efnleebceO³es melele m e b I e < e & n e s l e e s . H e e j b H e e e f j k e À m e b I e < e & n e D e b l e i e & l e
(Interplay) v e s n c e e r ® e e u e t D e m e l e e s . l ³ e e l e t v e ® e m e c e v J e ³ e e l cekeÀ efJe®eej Heg{s ³esl e Demeleele. cnCetve
meeceeefpekeÀ HeefjJele&ve Ie[le Demeles. Yeejleer³e He jbHeje Je HeeeqM®eceel³e HejbHeje ³eeb®³eele mecevJe³e
Ie[tve®e Yeejleer³e meceepe Heef jJele&ve Ie[tve ³esles Demes ce gKepeea ³eeb®es cele Deens.

2. Menjer Yeeieeleerue ÜbÜ ë-
v e e i e j e r # e s $ e e l e e r u e c e O ³ e c e J e i e e a ³ e ³ e e b ® ³ e e l e J ³ e k e Ì l e e r Jeeo Jee{le Deens. ³ee uees keÀeb®ee cegKepeea ³eebveer
peJeUtve DeY³eeme kesÀuee Deens. lesJne l³eebvee Demes D ee{Utve Deens keÀer HejbHejeJeeo DeeefCe J³ekeÌleerJeeo
³eeb®³eele mebIeHejbHeje Deepe ner cenÊJee®es keÀe³e& keÀjleele. Menjer meceepeele He Ce veJeerve HejbHeje J e m e c e e p e e l e e r u e
MeeMJele ®eeueCeejer efveleercetu³e ³e eb®ee mebIeefJekeÀemee®ee mebIe
3. HejbHeje ÜbÜe®es mJeªHe ë-
Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e e l e e r u e H e j b H e j e mebIeceeb[ues Deens. ueIeg Je=ole HejbHejeleerue mebIevesnceer ÜbÜ ®eeuet Demelees. yen=le He jbHeje mebIemegOeejCesmeeþer Yeejleer³e me ceepeele meble DeeefCe meceepemegOeejkeÀeb®³ ee efJeefJeOe ®eUJeUerves ye=× HejbHejsuee
efJejesOe kesÀuee. ³ee ÒekeÀejs Yeejl eele ueIeg Je ye=nle He jbHeje ³eeb®³eele mebIe
4. ÒeyeesOeve ®eUJeU ë-
[ e @ . c e g K e p e e a ³ e e b ® ³ e e c e l e s Y e e j l eer³e meceepeele 19J³ee MelekeÀele ÒeyeesOeve ®eUJeU DeefmlelJeele
Deeueer. Yeejleer³e HejbHejsvegmeej mebIekeÀeU, 3) iegHle keÀeU, 4) nefye´ìerMe keÀeU ³ee meJe& keÀeue Keb[ ele DeefmlelJeele Demeuesu³ee mebIeefJeJes®eve kesÀues.

5. G®®e Je efvecve HejbHeje ë-
m e c e e p e e l e G ® ® e J e e f v e c v e H e j b H e j e D e e f m l e l J e e l e Deensle. l³eeb®³eele mebIe< e& DeefmlelJeele Demelees.
mebIe³eeÒeceeCes meceepeele Deejes nCe Je DeJejesnve ¬eÀce melele ®eeuet Demelees.

6. Debleie&le Je yee¿e HejbHeje ë-
Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e e f J e e f J e O e H e j b H e j s le Debleie&le Je yee¿e He jbHejsle Debleie&le Je y ee¿e HejbHejsle mebIeÒee®eerve keÀeUeHeemetve ®eeuet Deens. MekeÀ, ngCe, kegÀHejbHeje Je l³eeb®³ee HejbHeje ³eeb®³eele mebIeHeefjJele&ve Ie[tve Deeues Deens. cnCetve Òel³eskeÀ yee¿e me bmke=Àleer®ee ÒeYeeJe Yeejleer³e mebmke=Àleer Je HejbHejsJej
efometve ³eslees.
munotes.in

Page 19

19
7. HejbHeje Je DeeOegefvekeÀlee ë-
[e@. [er. Heer. cegKepeea ³eebveer HejbHeje Je DeeOegefvekeÀlee ³eeb®³ eeMeer mebIeJeeo- ÒeefleJeeo - Demeu³ee®es mHeä kesÀues Je l³eebveer oesv ner mebIeÒeefleJeeo mecevJe³e ³ee Òeef¬eÀ³esle Ye ejleer³e HejbHejsceO³es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe Òeef ¬eÀ³ee meg© Deens.

2.5 [e@. S. Deej. osmeeF& ë

[ e @ . S . D e e j . o s m e e F & ( 1 9 1 5 - 1 9 9 4 ) ³ e e b ® e s m e b H etCe& veeJe De#e³e jceCeueeue osmeeF& Demes
nesles. l³eeb®ee pevce 16 SefÒeue 1915 ceO³es iegpejele ceOeerue ieef[yeeo ³esLes Peeuee. l³eeb®es Jeef[ue
megÒeefme× meeefneql³ekeÀ jce Ceueeue Jemebleueeue osmeeF& ns nesles. ³eecegUs Jeef[ueeb®³ ee l³eeb®³eeJej KetHe ceesþe
ÒeYeeJe neslee. S. Deej. osmeeF& ³eeb veer ye[esoe, megjle, cegbyeF& ³esLee rue efJeÐeeLeea ®eUJeUerle menYeeie
Iesleuee neslee. cegbyeF& efJeÐeeH eerþeletve HeoJeer mebHeeove kesÀueer. cegbye F& efJeÐeeHeerþeletve 1946 ceO³es [e@. peer.
S®e. Oegjer ³eeb®³ee ceeie&oMe&veeKeeueer Ph.d. m e b H e e o ve k e s À u e e r . c e g b y e F & e f J e ÐeeHeerþele DeO³eeH eve keÀe³ee&uee
ÒeejbYe kesÀuee. Heg{s les efJeYeeie ÒecegKe Peeues. m$eer DeY³eemekeÀ v eerje osmeeF& ³eeb®³eeMeer 1947 meeueer
efJeJeen Peeuee. 1953 ceO³es l³eebveer ì^e@ì^mkeÀerjme jsJnesu³egMevejer mees MeueeFìme Heeìea®es meYeemeo Peeues
lej 1981 meeueer Heoe®ee jepeerveecee ef ouee neslee. mebHetCe& peerJeveele cenÊJee®ee ûebLe efuentve meYee
®e®ee&me$e DeeefCe MeesOe efveyebOeelet ve keÀe³e& kesÀues Deens. l³eeb®ee ceek eÌme&Jeeoe®ee efJeMesefJe®eejeleetve peeCeJele ne slee. DeMee ³ee Leesj Yeejleer³e meceepe Meem$e%ee®ee Deble 12 veesJnWyej 1994
jespeer iegpejeleceOeerue ye[esoe Menjele Peeuee.

[e@. S. Deej. osmeeF& ³eeb®es ³eesieoeve ë-

1) Yeejleer³e ûeeceerCe meceepeMeem$e 1969 (Rural Sociology in India)
2) PeesHe[HeÆer Deeef Ce MenjerkeÀjCe 1970 (Slums and Urbanization)
3) Yeejleer³e efJekeÀemee®es ceeie& 1984 India’s Path of Development
4) Yeejleeleerue meÐe mebIe5) Yeejleer³e jeä^Jeeoe®es m eeceeefpekeÀ HeeMJe&Yetceer 1946
6) jeä^Jeeo DeeefCe l³eeb® eer meeceeefpekeÀ pe[CeIe[Ce 1966 mebMeesOeve efveyebOe
7) Kes[îeeleerue DeeefLe&ke À efkekeÀemeemeeþer jeyeefJe C³eele ³esCeeN³ee meceepe efJekeÀeme keÀe³e&¬eÀceeb®ee
ef®eefkeÀlmee 1959 mebMeesOeve efveyebOe
8) jep³e mebmLee DeeefCe meceepe j® evee mebbyebOe 1975 MeesOe efveyebOe
9) PeesHe[HeÆer DeeefCe ueeskeÀmebK³ eelcekeÀ ÒeMve 1972 MeesOe efveyebOe
10) MeslekeÀjer ®eUJeUer®ee De Y³eeme 1979 MeesOe efveyebOe

³ee meJe& ³eesieoeveele ceekeÌme&Jeeoer Ssefleneefmeke À YeeweflekeÀJeeoer ÜbÜe®ee DeeOeej Iesleuee neslee.

[e@. S. Deej. osmeeF& ³eeb®ee ÜbÜeJeeo ë-
Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e M e e m $ e % e e l e [ e @ . S . D e e j . o s m e eF& ns ceekeÌme&Jeeoer efJe®eejJeble ceO³es DeûeC³e
nesles. ceekeÌme&Jeeoîeeb®³ee celes ’peeieeflekeÀ Yeeb[JeueMeen er DeLe&J³eJemLesleerue Demeblegefuele efJekeÀemee®es
HeÀefuele cnCepes `je<ì^Jeeo' mebkeÀuHev ee efJekeÀefmele Peeueer Deens. 19J³ee MelekeÀeceO³es DeeOegefvekeÀerkeÀjCe,
Heeef½eceeefl³ekeÀjCe Peeues. lemes p eeieeflekeÀ mlejeJejerue jeä^Jeeoe®ee Òemeej peieYej nesT ueeieuee HeCe munotes.in

Page 20

20
[e@. osmeeF& ³eeb®³ee celes jeä^Jeeo ner mebkeÀuHevee ³egjes Heele efJekeÀefmele nesTve ef ye´efìMee®³ee yejesyej leer
Yeejleele Peeueer. jeä^Jeeo ner jeä^euee SkeÀmebIe yeve JeCeejer Òeef¬eÀ³ee Deens.“ ³eeÒeceeCes jeä^Jeeoeletve®e
Sske̳ee®eer YeeJevee efJekeÀefmele nesl es. Heg{s l³ee®e Sske̳eHetCe& YeeJevesletv e jeä^Jeeoe®ee Go³e neslees. Sske̳ee®eer
YeeJevee KeN³ee DeLee&ves SkeÀmebIe meceepe eEkeÀJee jeä^ Demelees. Sske̳e YeeJevesletve®e ÒeKej jeä^Jeeo
Go³eeme ³eslees. ³ee®es GoenjCe Yeejleer ³e mJeeleb$³e mebûeece Deme u³ee®es [e@. osmeeF& me ebieleele. Yeejleer³e
jeä^Jeeoe®es DeO³e³eve osmeeF&ves c eekeÌme&Jeeoeletve kesÀuee Deens.

2.6 [e@. osmeeF&®ee jeä^J eeoe mebyebOeer efJe®eej ë

[ e @ . o s m e e F & ³ e e b v e e r Social background of Indian Nationalism ³ee ûebLeele
Yeejleer³e jeä^Jeeoe®eer HeeMJe&Yetceer, De Le&, GlHeÊeer, efJekeÀeme, keÀejCes, ce nÊJe Je DeM³ee efJeefJeOe Debieeves
DeY³eeme kesÀuee. [e@. osmeeF& ³eeb®³ee celes Yeejleer³e jeä^Jeeo ne jeä^euee SkeÀme bIe yeveCeejer YeeJeefvekeÀ
Òeef¬eÀ³ee Deens. jeä^Jeeoele jeä^efveÿe , osMeYekeÌleer Je osMeeefYeceeve ³eeb ®ee meceeJesMe peeCeJelees. jeä^Jeeo
ne osMeÖesce Hejjeä^eyeodoue peeieªke Àlee efvecee&Ce keÀjerle Demeles.

Y e e j l e o s M e e ® e e r j e ä ^ J e e o e r m e b k eÀuHeves®ee Go³e SkeÀ jep³e eEkeÀJee jeä^ ³ee mebkeÀuHevesletve®e
Peeueer Deens. Yeejleeleerue G Ð e e s i e , o U C e J e U C e m e e O e C e s , c e g ê C e J ³ e J emLee DeeefCe DeeOegefvekeÀ efMe#eCe
Fl³eeoer®³ee ceeO³eceeletve jeä^Jeeoe®eer cegUs ªpeueer Deensle. ³ee celee®es ef Je®eej osmeeF&®es nesles. Yeejleer³e
jeä^Jeeoe®³ee efJekeÀemeele meeceeefpekeÀ MekeÌleer, meeceeefpekeÀ Deeboesueve ³ eeb®ee ceesþe efmebne®ee Jeeìe Deens.
efJeefJeOe ®eUJeUer eEkeÀJee Deeboesueveeletve®e Ye ejleer³e jeä^Jeeoe®ee pevce Peeuee. Yeejleer³e meceepe
J³eJemLee mejbpeeceMeenerceO³es cegkeÌle nesTve DeeOegef vekeÀ meceepeJ³eJemLee®eer Je eì®eeue keÀjle Deens Demes
efJe®eej [e@. osmeeF&veer ceeb[ues Deensle.

jeä^Jeeoe®eer keÀejCes ë-
1) Yeejleer³e meceepeele mJeeefYeceev e Je Deeqmcelee 1857 ®³ee GþeJeeve s efvecee&Ce meJe& ÒeLece Peeueer.
2) Yeejleeleerue efJeefJeOe meeceeefpeke À megOeejCee ®eUJeUer mece epe megOeejkeÀeb®es efJe®e ej DeeefCe mebleeb®eer
efMekeÀJeCe ³eecegUs osMeÒescee®eer YeeJevee efvecee&Ce Peeueer.
3) efMe#eCee®ee Òemeej, HeeeqM®eceel³e meeefnl³e, Yeejleer³e mJeeleb $³ee®eer cegu³e Je ueeskeÀMeener®eer peerJeve
cegu³e ns mJeeleb$³ee®³ee ®eUJeUerce gUs®e Jee{erme ueeieueer Deensle.
4) m$eercegkeÌleer, peeleerJeeo Je De mHe=M³elee efveceg&ueve Deeboesueveec egUs Yeejleer³e je ä^Jeeoeme HetjkeÀ
JeeleeJejCe efvecee& Ce Peeues Deens.
5) mebHeke&À ceeO³eces, JeenlegkeÀ meeOeCes Jeiewjs cegU s jeä^YekeÌleer YeeJevee efJekeÀe fmele nesC³eeme ceole Peeueer
Deens.
6) meeceeefpekeÀ mebmLee, mebIeìvee, He#e, l³ee®ee y ejesyej efJe®eejJeble, leªCe, Je=× eqm$e³ee ³eebveer
mJeeleb$³e ®eUJeUerle menYeeie IesTve jeä^Jeeoer YeeJevee ÒeKej kesÀueer.

munotes.in

Page 21

21
[e@. osmeeF& ³eeb ®eer ûeeceerCe meceeveemebyebOeer®es efJe®eej
[ e @ . o s m e e F & ³ e e b v e e r Rural Society in Indian ³ee ûebLeele Yeejleer³e ûeeceerCe meeceeefpekeÀ
peerJeve efJemeceepeJ³eJemLescegUs HejbHejsves ®eeuet ne sleer. Mesleer ns cegK³e meeOeve nesles cnCetve peefceveer®eer ceeuekeÀer G®®e
peeleer®³ee ueeskeÀebkeÀ[s nesl eer. Flej peeleer peeleer®ee HeejbHeeefjkeÀ J³ eJemee³e keÀjle Demele . Hejbleg Yeejleer³e
mJeeleb$³eeveblej peceerve efJekeÀe³eoe, peceerveoejer He×leer efvece g&ueve keÀe³eoe, kegÀUkeÀe³eoe, meeJek eÀejer ÒeefleyebOe keÀe³eoe, jespeieej
nceer keÀe³eoe Jeiewjs keÀe³eos keÀªve Y e t e f c e n e r v e , D e u H e Y e t O e e j k e À , M e s l e c epetj, HeejbHeeefjke À, peceerveoej,
keÀejeieerj Jeiewjs Jeiee&le DeeefLe&keÀ efJepeceerveoej Je Meslecepetj ³eeb®³eele Je ie&mebIemebIe
[e@. osmeeF&®³ee DeY³eemeele DeuHeY etOeejkeÀ, Meslecepetj, Je keÀecei eej ³eeb®³ee Dev³ee³ee®eer yeepet
KebyeerjHeCes ceeb[ueer Deens. ûeeceerCe meceepee®³ee efJekeÀemee®³ee ¢e fäves veJeveJeerve ³ees pevee jeyeJeu³ee peele
Deensle. HeeCeueesì #es$e Je efJekeÀeme, peue³egkeÌle efMeJeej ³eespevee Jeiewjs Òel³e#eele ¿ee ³eespevee iejerye Je
DeuHeYetOeejkeÀ MeslekeÀN³eeb®³ee HeÀe ³eoîee®³ee Deensle. Hejbleg l³eeb®³e e Jej Dev³ee³e Peeuee Deens. DeMee
³eespeveeb®eer DeeKeCeer keÀjleebvee Me slecepetj, DeuHeYetOeejkeÀ ceO³ece Mesl ekeÀjer ³eeb®ee ³eesi³e efJe®eej Peeuee
veener. cnCetve ³ee Jeiee&leerue ueeskeÀebveer efJeefJeOe ®eUJeUer®³ee ceeO³eceeletve De eHeuee Dev³ee³e otj keÀjC³ee®ee
Òe³elve kesÀuee peele Deens. Hejble g DeMee Deeboesuevee®ee MeemeveeJej efJeMes
2.7 meejebMe ë

[ e @ . S . D e e j . o s m e e F & ³ e e b v eer Yeejleer³es meceepee®ee DeeefCe Meemeve ³eeb®ee ceekeÌme&Jeeoer
¢efäkeÀesveeletve DeY³eeme kesÀuee Deen s. Yeejleeleerue ÒeyeU meceepeMeem$eer ³e ¢efäkeÀesve ns c e e k e Ì m e & J e e o e r
veenerle keÀejCe ceekeÌme&®es efJe®eej ogjeûeener cegu³ee®es Demeu³ee®ee DeejesHe kesÀuee peel ees. Hejbleg osmeeF& ³eebveer
ceekeÌme&Jeeoer efJe®eej meceHe&keÀ He×l eerves ceeb[tve mejkeÀejer OeesjCes De eefCe meceepeeleerue mebIemebIeDeens. GlHeeove Je GlHeeove ®e¬eÀ ® eeuet þsJeCeeN³ee keÀeceiee jeb®³ee leebef$ekeÀ Je DeeefLe&keÀ ¢äîee efJeYeepeve
kesÀues Deens. GlHeeovee®ees meeceeefpe keÀ peeleer³e mebyebOe pees[uee Deens. Y e e j l e e l e e r u e m e e c e e e f p e k e À m e b b y e b O e
ceekeÌme&®³ee efJe®eejeves mecepeeJetve Ie sleues Deensle. mebHeÊeer mebbyebOe Üejs meceepeeleerue JeemleJe mecepeeJetve
efoues Deens. Yeejle mJeleb$e P e e u e e l e s J n e m e e ce e e f p e k e À m e b y e b O e k e À m e s ne s l e s D eeefCe Deepe keÀmes Deensle ns
osmeeF& ³eebveer meebefieleues Deens. De eHeu³ee osMee®ee SsefleneefmekeÀ leHeMeer ue Iesleuee Deens. SkeÀ meeceeefpekeÀ -
DeeefLe&keÀ efmLeleer®es yeoue keÀmee Ie[le iesuee ns ¬eÀebleer eEkeÀJee Gl¬eÀebleer®³ee ceeiee&v es meeceeefpeke À HeefjJele&ve
Peeues ³ee®ee mebgoj DeY³eeme osmeeF& ³eebveer ke sÀuee Deens. cnCetve DeMee ³ee Leesj Yeejleer³e
meceepeMeem$e%ee®ee J³eeHekeÀ DeY³eeme ne sCes ner keÀeUe®eer iejpe Deens.

[ e @ . [ e r . H e e r . c e g K e p e e a ³ e e b v e e r k e s À J e U Y e e j l e e r ³ e meceepeMeem$eemeeþer ³eesieoe ve kesÀuesues veener lej
l³eeb®³ee ³eesieoevee®ee Heefj®e³e peei eeflekeÀ mlejeJejerue mec eepeMeem$eer³e efJekeÀemeec eO³es Deens. cegKepeea
³eebveer Yeejleer³e HejbHejsceO³ es ceekeÌme&Jeeoer o=efäkeÀesveevegmeej ÜbÜelc ekeÀ mebIeDeens. ns Meem$eer³e o=efäkeÀesveelet ve efme× keÀªve peieemeceesj ceeb[ues Deens. Jeeo - Òeef leJeeo - mecevJe³e munotes.in

Page 22

22
³ee meg$eeÒeceeCes Yeejleer³e meceepeele He efjJele&ve Ie[tve ³esles ns ceeb[C³e e®ee GÊece Òe³elve kesÀuee. Yeejleer³e
meceepeeleerue efJeefJeOe ª{er HejbH eje mebIepeeleerJ³eJemLee, DemHe=M³elee, eqm$e³eeb®³ee mecem³ee Jeie wjs yeeyeerle HeefjJele&ve Ie [leevee efometve ³esles. les
menpee menpeer Ie[le veener lej l³eemeeþer mebIemeceepemeem$e%e efoIe&keÀeU mce=le erle þsJeCes cenÊJee®es þjsue.

2.8 DeY³eemee®es ÒeMve ë

1) [e@. [er. Heer. cegKepeea ³eeb®³ee ÜbÜelcekeÀ ef JekeÀemeJeeoer efJe®eej meefJemlej mHeä keÀje.
2) Yeejleer³e HejbHeje ÜbÜelcekeÀ o= efäkeÀesveeletve efJemleejeves efuene.
3) ceekeÌme&®ee Jeeo - Ò eefleJeeo - mecevJe³e ³ee efJe®eejevegmeej Yeejleer³e HejbHejs®e e DeY³eeme keÀje.
4) [e@. S. Deej. osmeeF& ³eeb®es Üb ÜelcekeÀ efJe®eej Dee{eJee I³ee.

efìHee efuene ë-
1) [e@. [er. Heer. cegKepeea® es ÜbÜelcekeÀ o=efäkeÀesve
2) Yeejleer³e HejbHejsleerue ÜbÜ
3) [e@. S. Deej. os meeF&®es efJe®eej

2.9 meboYe& ûebLe ë

1) DeefYepeele meceepeMeem$eer³e ef Je®eej, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieH etj, [e@. ÒeefoHe DeeieueeJes.
2) Yeejleer³e meceepe mebj®e vee DeeefCe HeefjJele&ve efvejeueer ÒekeÀe Meve, cegbyeF&, efMeuH ee peeOeJe mepexjeJe
yeesje[s.
3) Dhanagare D. N. 1999, Themes and Perspectives in Indian
Sociology, Rawat Publication.












munotes.in

Page 23

23

2.1

De-ye´eïeCeer ¢<ìerkeÀesve :
cenelcee HegÀues, [e@. yeer.Deej. Deebyes[keÀj
NON-BRAHMANICAL APPROACH :
(MAHATMA PHULE AND DR. B.R. AMBEDKAR

DeY³eemee®es IeìkeÀ :

2.1.0 GefÎ<ìs
2.1.1 ÒemleeJevee
2.1.2 ye´eïeCesÊej ®eUJeU
2.1.3 cenelcee HegÀues ³eeb®ee peerJeve Heefj®e³e
2.1.4 cenelcee HegÀues ³eeb®es ³eesieoeve
2.1.5 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[ keÀj ³eeb®ee peerJeve Heefj®e³e
2.1.6 [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®es pe eleer Debleemeeþer®es ³eesieoeve
2.1.7 meejebMe
2.1.8 DeY³eemee®es ÒeMve
2.1.9 meboYe&ûebLe meg®eer

2.1.0 DeY³eemee®eer GefÎ<ìs

1. ye´eïeCesÊej ®eUJeUer DeesUKe keÀ©ve osCes.
2. cenelcee HegÀues ³eeb ®ee peerJeve efJe3. cenelcee HegÀues ³eeb®³ee peeleer De bleemeeþer ye´eïeCesÊej ®e UJeUer ³eesieoevee®eer ceeefnleer keÀ©ve osCes.
4. [e@. Deebyes[keÀj ³eeb®³ee peerJe ve efJe5. [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer Yeejleer ³e meceepeeleerue peeleer Debleemeeþer k e s À u e s u ³ e e ³ e e s i e o e v e e ® e e r D e e s U K e
ke˩ve osCes.


munotes.in

Page 24

24

2.1.1 ÒemleeJevee

Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e n e p e e l e e r m e c e g n e ® e s D e e i e e j c n Cetve DeesUKeuee peelees. DeMeer efJeefJeOe peeleer
G®®e-efve®e YesoebJej DeeOeejues Deens. Yeejleer³e JeCe&J³eJemLee ner®e pe eleer J³eJemLes®es ce gU ceeveues peeles.
JeCe& J³eJemLesleerue Deeblej- JeCe& efJeJeene®ee efve³ece peeleer Go³eem e peyeeyeoej Deens. JeCe& J³eJemLesleerue
mJeJeCee&leerue efJeJeene®e pees[eroej efveJe[les. JeCee& ®ee®e J³eJemee³e keÀjCes, Þe s<þ - keÀefve<þ Yesoe®eer
HejbHejener peeleerle Deens. ye ´eïeCe ne peele Je JeCee&le Þes<þ Deens. Òeef leef<þle J³eJemee³e HeCe keÀe³ece Deens.
Lees[ke̳eele ye´eïeCeebveer DeeHeues Þes<þlJe ke Àe³ece þsJeC³eemeeþer peeleer pe vceeuee Ieeleu³ee Demee oeJee
ye´eïeCesÊej ®eUJeUer®es cele Deens. ³ee peeleer J³eJemLes®³ee YesoYeeJe Je =ÊeercegUs DemHe=M³elesmeejKeer JeeF&ì
ÒeLee pevceeuee Deeueer nesleer. Lees[ke̳eele efJe³eecegUs G®®eeleervee efJeMesJebef®ele þsJeues peele nesles. cnCetve meceepeele mecelee ef vecee&Ce keÀjC³eemeeþer peelee r J³eJemLesle Deble keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. Demes cele ye´eïeCesÊej ®eUJeU er®es nesles les DeeHeCe Lees[ke̳eele Heent.

2.1.2 ye´eïeCeslej ®eUJeU

D e v e s k e À D e Y ³ e e m e k e À e b ® ³ e e c e l e s y e ´ e ï e C e s Ê e j ® e U J eU ns SkeÀ pevemeeceev³eeb®es Deeboesueve nesles.
yengpeve meceepee®eer ner ®eUJeU MeslekeÀN³eeb®ee Hee³ eeJej cnCepes®e MeslekeÀN³ee® eer ®eUJeU nes³e. keÀener
mebMeesOekeÀe®³ee celes ner ®eUJeU Þeerceble meeJekeÀej J e y e ´ e ï e C e e b ® ³ e e e f J e j e s O e e le nesleer. ³ee ®eUJeUerme
peeleer®³ee yebOeveeves yeUk eÀìer Deeueer nesleer. cenelcee HegÀue Wveer 24 meHìWyej 1873 meeueer mLeeHeve
kesÀuesu³ee mel³eMeesOekeÀ meceepeele®e ye´eïeCesÊej ®eUJ eUer®eer yeerpes jesJeueer nesleer. 19 J³ee MelekeÀele
ye´eïeCesÊej ®eUJeUerme DeveskeÀ ®eUJeUer Je vesl³eebv eer Òel³e#e-DeÒel³e#e jerl³ee Heeefþbyee osle nesles.

1 9 2 0 m e e u e e r c e e B ì s i ³ e t - ® e s c m e HeÀ[&®³ee megOeejCee keÀe³eÐeevegmeej k e À e B û e s m e v e s e f v e J e [ C e t k e À v e
ue{efJeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee. ye´eïeCesÊej He#eeves efveJe [CetkeÀerle Yeeie Iesleuee.

ye´eïeCesÊej ®eUJeUer®ee Go³e :
1) HejbHejeefve<þ peneue efJe®eej : HejbHejeJeeoer ueeskeÀ Del³ eble mebkegÀef®ele Je pene ue efJe®eejeb®es nesles.
HejbHejsves ª{erceO³es vekeÀes l³ee ke À[keÀ efve³ece nesles. DeMee ©{er m eeceev³e pevelesuee $eeme nesle neslee.
keÀener ÒeLee meeceev³eeb®³ee peerJeeJej yesleCeeN³ee nesl³ee. ³eeceO³es G®®e Je iee&®ee mJeeLe& Je HeÀe³eoe neslee.
DeMee HejbHejeefveef<þle peneue mebÒ eoe³eeuee pevelee $eemeueer nesleer.

2) ³egjesHeer³e efJe®eej : ceeefì&ve u³egLej Je ke@Àueefye ve ³eebveer Hegjesefnle Jeiee&®³ ee Je®e&mJee efJe©× Peeuesu³ee
®eUJeUer nîee Yeejleeleerue ye´eï eCesÊej ®eUJeUeruee Hees
3) pevemeeceev³eeJej Dev³ee³e : ª{er HejbHejsves ®eeuele Deeuesu eer meceepeJ³eJemLee G®®e-efve®®e
YesoYeeJeeJej DeeOeejuesueer nesleer. G®®e peeleer®es ueeskeÀ keÀefve<þ pe eleer®³eeJej vesnceer®e DeJensuevee keÀjle munotes.in

Page 25

25
nesles. DeMee DeHeceeve, ceeveneveer®³ee efJeYeeJevee ye´eïeCesÊej ®eU®eUer ®³ee mJeªHeele Heg{s Deeueer.

4) Hegjesefnleeb®ee Je®e&mJe : peeleerJ³eJemLesle ye´eïeCe Je Hegjesefnl e Jeiee&®es Je®e&mJe nesles. keÀefve<þ
peeleerleerue ueeskeÀebJej Dev³ee³e Je Del³ee®eej keÀjerle, l³eeb®eer DeJensuev ee keÀjerle nesles. DeeHeuee DeefOekeÀej
meÊee Je meJeueleer®ee iewjJeeHej keÀjle Demele. keÀefv e<þ peeleerleerue ueeskeÀeb® ³ee ceveele ye´eïeCeeb®³ee
efJejesOeele Demeblees
5) efye´ìerMe meÊee : efye´ìerMe mejkeÀejves Yeejleele Mew#eefCekeÀ me gOeejCee cegUs peeie=leer nesTve DeeHeues
nkeÌkeÀ DeeefCe v³ee³eemeeþer ue {Ces ³ee yeeyeer mecepet ueeieu³eecegUs He ejbHeefjkeÀ Je®e&mJe Pegiee©ve ye´eïeCesÊej
®eUJeU pevceeuee Deeueer.

6) ye´eïeCeeb®es Oeeefce&keÀ Dee¬eÀceCe : Oecee&®³ee meboYee&leerue mebHetCe & ceeuekeÀer ye´eïeCe meceepeeves
mJele:keÀ[s þsJeueer. meeceev³eebvee Oeeefce&ke À keÀce&keÀeb[îeele Ke®e & keÀjC³eeme ueeJele.

7) keÀesuneHetj mebmLeeve : jepeDenbkeÀej ceeb[C³eemeeþer mel³eMeesOek eÀ ®eUJeUer®ee yeU efoues nesles.

8) mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer mLeeHevee : cenelcee HegÀues ³eebveer meceep eeleerue YesoYeeJe keÀceer keÀ©ve
yebOegYeeJee®eer efMekeÀJeCe osCeeje mel³eM eesOekeÀ Oecee&®eer mLeeHevee kesÀueer . ³ee®ee ceesþe OekeÌkeÀe Hegjesefnle
meceepeeuee yemeuee.

D e M e e D e v e s k e À k e À e j C e e b c e g U s e f J e e f JeOe ueeskeÀeb®es ³eesieoeve ye´eïeCe sÊej ®eUJeU efJekeÀefmele Peeueer.

2.1.3 cenelcee HegÀues ³e eb®ee peerJeve Heefj®e³e

cenelcee p³eesefleyee HegÀues ³e eb®ee pevce 11 SefÒeue 1827 ceO³es P e e u e e . l ³ e e b ® e s H e g C e & v e e J e
p³eesefleyee ieesefJebojeJe HegÀues (Nnesjs) Demes nesles. HegC ³eele l³eeb®³ee kegÀìgbyee®ee HegÀ ues efJe¬eÀer®ee J³eJemee³e
neslee. l³eeJe©ve l³eeb®es Dee[veeJe HegÀue s Demes Peeues. l³eeb®es ÒeeLeefcekeÀ efMe #eCe HegCes ³esLes®e Peeues. Fbûepeer
efMe#eCeemeeþer l³eebveer mkeÀe@efìMe ef ceMeve ne³emketÀue ceO³es Iesleues. 1847 ceO³es Lee@ceme Hesve ³eeb®³ee
je@F&ì Dee@{ ce@ve ne ûebLeeb®es DeO³e³eve kesÀues ³eecegUs Hesve®³ee efJe1847 meeueer meeJeer$eeryeeF&Meer l³eeb®ee efJeJeen Peeuee. lesJne®³ee meceepe J³eJemLesleerue DebOekeÀejecegUs
l³eeb®³ee ceveele ef®e[ efvecee&Ce Peeueer n e s l e e r . S k e À e y e ´ e ï e C e e f c e $ e e ® ³ e e e f JeJeenÒemebieer ye´e ïeCe Jeiee&keÀ[tve
DeHeceeve menve keÀjeJee u eeieuee neslee. 1847 ceO³es HegC³ee®³ee ef Ye[s Jee[îeele ÒeLece cegueeR®eer MeeUe
meg© kesÀueer. lemes®e DemHe=M³e cegu eebvemeeþer MeeUe DeeCe Jemleerie=ne®eer mLeeHevee kesÀueer. efMe#eCeeHeemetve
yengpeve meceepe Jebef®ele Demeu³eecegUs efMe#eCee®³ee Òeme ejeJej efJeMesHegve&efJeJeen, m$eerefMe#eCe, DemHe=M³elee efvecegue&ve, DebOeÞe×e efvecegue&ve De eefCe efMe#eCeeb®ee meceepeeleerue Megê
DeefleMegê meceepeeHe³e¥le Òemeej ns O³es³e meceesj þsJetve Dee³eg<³eYej meeceeefpekeÀ, jepekeÀer³e, Oeeefce&keÀ
efJeefJeOe ®eUJeUer ceesueeb®es ³eesieoeve kesÀues nesles. DeMee ³ee Lees efJe®eejJeble De eefCe meceepe megOeejkeÀe®³ee munotes.in

Page 26

26
Deble 28 veesJnWyej 1890 meeueer efveOeve P e e u e s . i e g u e e c e e f i e j e r , m e e J e & p e e f vekeÀ mel³eOece&, MeslekeÀN³eeb®ee
Demeg[, ye´eïeCeeb®eer keÀmeye, le=lee r³ejlve (veeìkeÀ), efMeJeep eer cenejepeeb®ee HeesJ ee[e, DeKeb[ (keÀeJ³e)
Jeiewjs meeefnl³e Òeefme× Deensle.

2.1.4 cenelcee HegÀues ³eeb®es ³eesieoeve

Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e e l e e f m $ e e f M e # e C e e ® e e H e e ³ ee IeeueCeejs DeeOegefvekeÀ meceepe HeefjJele&vee®³ee
®eUJeUer DeO³eÒeJele&keÀ cenelcee peeseflejeJe HegÀues ³eeb veer Megê-DeefleMegêeb®³ee J³ eLee efveefYe&[HeCes ceeb[Ceejs
nesles. ye´eïeCesÊej ®eUJeUeruee Hees cenÊJee®³ee ³eesieoevee®eer ceeefnleer keÀ©ve IesCes cenÊJee®es Deens.

1) HegÀuesb®ee O³es³eJeeo : peesleeryee HegÀues ³eeb®ee O³es³eJeeo ne v³ee³e Je mecelesJej DeeOeeefjle neslee. meJe&
peeleer Je efJe®eejeb®³ee ueeskeÀebvee ye bOegYeeJee®eer efMekeÀJeCe efoueer. Megê -DeefleMegêeb®ee G×ej Peeu³eeefMeJee³e
meceepe megOeejCee nes Ceej veener Demes mHe< ì efJe®eej nesles.

2) m$eer-efMe#eCe : Yeejleer³e efm$e³eebJej DeveskeÀ yebOeves nesl eer. keÀce&keÀeb[, ª{ er, HejbHeje Je ÒeLee
³eeb®³ee peesKe[ele m$eer yeebOeueer nesleer. DeveskeÀ Dev³ ee³e-Del³ee®eej JemeeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ Je j e p e k e À e r ³ e i e g u e e c e i e e r j e r m $ e e r u e e p eerJeve peieeJes ueeiele nesles. m$eer
kesÀJeU Heg©³eebveer m$eer efMe#eCeeuee cenÊJe efoues . ³ee efMeJee³e efJeOeJee HegveefJe&Jeen, yeeueefJeJ een yeboer, He[oe He×leer
Jeiewjs meejK³ee ¢<ì ÒeLeebvee DeeUe IeeueC³eemeeþer keÀe³e & kesÀues. cegueeRmeeþer mJ ele: MeeUe meg© kesÀu³ee
nesl³ee.

3) efMe#eCe efJeDeefleMegê ³eebveener efMe#eCe osC³ eemeeþer MeeUe meg© kesÀu³ee Deensle. 1848 uee Heefnueer cegueeR®eer MeeUe
meg© kesÀueer. ³eemeeþer meeJeer$eeryeeF¥ ³ e e b v e e e f M e k e À J e t v e e f M e e f # e k e À e y e veJeues nesles. efJeOeJee efm$e³eebvee
HegveefJe&Jeene®ee DeefOekeÀej osC³ee®es ke Àe³e& kesÀues. 1864 ceO³es Heefnuee efJeOeJee Hegveef Je&Jeen Ie[Jetve DeeCeuee
neslee. efJeOeJee efm$e³eeb®³ee kesÀMeJeHeCee®³ee ÒeLes ef Je©× DeeJeepe GþJeuee neslee . efJeOeJeeb®³ee l³eeb®e
yeeuekeÀeb®³eemeeþer 1863 ceO³es y e e u e n l ³ e e Ò e e f l e y e b O e k e À i e = n m e g © k e sÀues. keÀeMeeryeeF& veeJee®³ee ye´eïeCe
efJeOeJes®³ee ³eMeJeble ³ee cegueeme mJele: oÊekeÀ Iesleues nesles.

4) Deefve<þ ®eeueerefjleervee efJejesOe : HegÀues ³eebveer meceepeeleerue peel eerYeso, ngb[eÒeLee, yeeueefJeJeen,
meleer ÒeLee Jeiewjs meejK³ee JeeF&ì ÒeLee, ©{er, He jbHeje ³eebvee keÀ[e[tve ef JejesOe kesÀuee neslee.

5) mel³eMeesOekeÀ me ceepee®eer mLeeHevee : keÀener keÀeU HegÀues ³eebveer Hejcenbme ??? ceeHe&Àle keÀe³e&
kesÀues nesleer. ³ee®e ceb[Ue®eer ÒesjCee IesTve 24 meHìWyej 18736 jespeer mel³eMeesOekeÀ meceepee®eer
mLeeHevee kesÀueer. mel³eMeesOekeÀ me ceepee®eer keÀener cenÊJee®eer lelJes c n C e p e s ( 1 ) m e J e & c e e v e J e S k e À e ® e
osJeeb®eer ueskeÀjs Deensle. (2) osJee®eer Hegpee keÀjC³ eemeeþer ieg© efkebÀJee Hegjes efnleeb®eer iejpe veener. (3)
ceeveJe peeleerves veJnslej iegCeeves Þes<þ Demelees. (4) keÀesCeleener Oece& F&MJej efveefce&le veener. munotes.in

Page 27

27

6) mel³eMeesOekeÀ meceepee®es keÀe³e& :
1) MeslekeÀN³eebvee keÀpe&yeepeejerHeCe Je Ke®e&, ye®ele Je ye´eïeCeeb®³ee iewjnpesje rle ueive, efMe#eCeeuee
cenÊJe, ª{er®ee l³eeie keÀ©ve DeeOegefvekeÀles ®ee efmJekeÀej ³eeJej Yej efouee Deens.
2) MegêeefleMegê, efm$e³ee, MeslekeÀje r ³eebvee Dee%eeveeletve yeensj keÀe {Ces, meceepeeleerue êeefjê keÀceer
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjCes.
3) ieefjyeeb®³ee cegueebvee Mew# eefCekeÀ efMe<³eJe=Êeer osCes
4) ne ue{e ye´eïeCeeb®³ee ye´e ïeCeebMeer ®eeuet neslee.
5) ye´eïeCe Oece&efJeOeer®es ceb$ e meeceev³eebvee keÀUle veener cn Cetve mel³eMeesOekeÀ meceepeeskeÌle
cebieuee<ìkeÀebmen meJe& HegpeeefJeOeer l e ³ e e j k e s À u e s . l ³ e e ® e e Ò e m e e j ner kesÀuee. i³eeveesyee meeves ³ee
efJeOegjeb®ee efJeJeen mJele: HegÀ ues ³eebveer ueeJeuee neslee.
6) HegÀues efMeJee³e ³eesieoeve : cenelcee HegÀues ³eeb®³ee efoveyebOet He$ekeÀeme [e @. mebletpeer jece®ebê uee[ ³eebveer
DeeefLe&keÀ ceole kesÀueer nesleer. ve eje³eCe ueesKeb[s ns efove yebOet®es mebHeeok eÀ nesles. Heg{s les keÀeceieej
®eU®eUer®es veslener Peeues nesles. [e@. efJeÞeece Oees $es ns keÀener keÀeU mel³eMee sOekeÀ meceepee®es DeO³e#e
nesles. jece³³ee De³³eeJee© ³eebveer mel³eMeesOekeÀ ® e U ® e U e R v e e D e e e f L e & k e À ceole kesÀueer nesleer.
keÀesuneHegj®es í$eHeleer jepemel³eMeesOekeÀ meceepee®es keÀe ³e& ®eeuet þsJeues nesles.

c e n e l c e e H e g À u e s ³ e e b ® ³ e e ³ e e s i e o e v e e c e g U s y e ´ e ï e C e s le ®eUJeU meg© Peeueer. meceepe ÒeyeesOeveemeeþer
meeefJe$eeryeeF& DeeefCe peeseflejeJe HegÀ ues ³eebveer kesÀuesuee l³ eeie Je ³eesieoeve Yeejl eer³e meceepeeleerue Kejer
megOeejCeeJeeoer ®eUJeUer DeeOeej efouee Jeeìles. peeseflejeJe ³eebvee Megê-DeefleMegê meceepeeuee
iegueeceefiejerletve ³egkeÌleer®ee ue{e neslee. ³eecegUs Yeej leer³e Feflenemeele HegÀues ³ eeb®es ³eesieoeve DeeflecenÊJee®es Deens. keÀejCe efMe#eCeeyeÎue peeCeerJe HegÀues ³eebvee Peeueer nesl eer. cnCetve mebHetCe& Dee³eg<³e m$eer,
Megê-DeefleMegê meceepeeuee ef Me#eCe osTve HeefjJele&veemee þer Ke®e& kesÀues Deens.

2.1.5 [e@. yeeyeemeensy e Deebyes[keÀj ³eeb®ee peerJeve Heefj®e³e

Y e e j l e e l e e r u e Ò e l ³ e s k e À J ³ e k e Ì l e e r u e e mJeeefYeceeveeves peerJe ve peieC³eemeeþer cenelc ee peeseflejeJe HegÀues
³eeb®³ee veblej peeleerJeeo / ye´eïeCesÊ ej ®eUJeUeruee SkeÀ Kebyeerj veslee pevceeuee Deeuee lees cnCepes [e@.
efYecejeJe jecepeer Deeb yes[keÀj ³eeb®ee pevce 14 SefÒeue 1891 ceO³es ceO³eÒeosMeeleerue ce nt ³ee mewv³ee®³ee
Jemeenleerle Peeuee. l³eeb®es ÒeeLeefc ekeÀ efMe#eCe keÀeskeÀCeel e (DebyeJee[s) ieeJeer Pe eues. l³eeb®ee peeleer³e
YesoYeeJee®ee Dev³ee³e menve keÀjeJee ueeieuee neslee. Heg{ s ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe cegby eF&le Iesleues. l³eeveblej
G®®e efMe#eCeemeeþer DecesefjkesÀleerue keÀesuebyeer³ee ef JeÐeeHeerþele Sce.S. Fiueb[ c e O e e r u e m k e g À u e D e e @ H e À
FkeÀe@vee@efcekeÌme ceO³es Sce.Sme.meer. pece&ve ceO³es [er.Sme.meer. cnCepes [e @. Deebyes[keÀj ³ eebveer efJeefJeOe
HeoJ³ee mebHeeove keÀ©ve, DeLe&Mee m$e, meceepeMeem$e, ceeveJebMeMeem $e, Oece&Meem$e, veerleerMeem$e,
efMe#eCeMeem$e, Fefleneme, keÀe³eoe , jep³eMeem$e, lelJe%eeve DeeefCe Fl ej meeceeefpekeÀ Meem$ee®ee DeY³eeme
kesÀuee eslee. ³eecegUs mebHetCe & peerJeveele l³eebveer efJeefJeOe J³eeK³eeve, M eesOeÒeyebOe DeeefCe ûebL e efuentve Yeejleer³e
lelJe%eeveeue efceUJetve efoueer Deens. osMeeyeÎue je<ì^YekeÌleer DeeefCe me eceeefpekeÀ mecelee ns meg$e l³eeb®ee
keÀe³ee&®es nesles. meceepee®³ee pevepeeie=leermeeþer cegkeÀvee³ekeÀ 1920 yeefn1930, Òeyeg× Yeejle 1956 ner cenÊJee®ee r Je=ÊeHe$es ®eeuet kesÀueer nesl eer. ³eeefMeJee³e o SvveerefnuesMeve munotes.in

Page 28

28
Dee@HeÀ keÀemì, ng JesDej Megêeme, yegOoe DeBC[ nerme Oe ccee, keÀemì Fve Fbef[³ee, o Devì®esefyeefueìer, yegOo
DeBC[ ceekeÌme&, Lee@ì Dee@ve HeeefkeÀmleeve. mebHetCe& peerJeveele Yeejle os Mee peeleer cegkeÌle yeveJetve meeceeefpekeÀ
mecelee ÒemLeeefHele keÀjC³eemeeþer ef JeefJeOe ÒekeÀej®es ue{s efoues Deen s. l³eeb®eer DeesUKe keÀ©ve IesT³ee.

peeleerDebleemeeþer kesÀ uesues ³eesieoeve :
1) cene[®ee mel³eeûen 1927 :
³ee mel³eeûen Heemetve DemHe=M³e yeebOeJeeb®³ee ³egkeÌ leeruee KeN³ee DeLee&ves Òeej bYe Peeuee neslee. HetJeea
DemHe=M³e meceepeeuee meeJe&peefveke À HeeC³ee®³ee ñeeslee®ee JeeHej keÀj C³ee®ee DeefOekeÀej veJnlee. HeCe 4
Dee@iemì 1923 jespeer cegbyeF& efJeefOeceb[Ueveer SkeÀ k e À e ³ e o e H e e m e k e À © v e m e e J e & p e e f v e k e À H e e C e J e þ s ,
Oece&MeeUe, MeeUe, cewoeves, yeeiee ceO³es meJee¥vee meb® eej Je JeeHejemeeþer Kegues keÀjC³eemeeþer®ee þjeJe Heeme
kesÀuee neslee. l³eevegmeej cene[ veiej He efjnesles. G®®e peeleer®³ee oyeeJeeHee³eer DemHe=M³e leU³ eeJej HeeCeer YejC³eeme Ieey ejle nesles. cnCetve [e@.
Deebye[skeÀj ³eebveer DemHe=M³eebvee Oe e[me DeeefCe DeelceefJeMJeeme efvecee&Ce keÀjC³eemeeþer DeeefCe SkeÀ ceeveJe
cnCetve efvemeie&oÊe DeefOekeÀej D eeefCe Deelcemevceeveemeeþer G®®e pe eleer®eer cekeÌlesoejer cees[erle
keÀe{C³eemeeþer ne ue{e efvecee&Ce kesÀuee neslee. ne nk eÌkeÀ menpeemenpeer efceUeu ee veener lej v³ee³eeue³eerve
De[®eCeerJej ceele keÀ©ve DeeHeu³ee Deve g³eeb®es jkeÌle meeb[tve [e@. Deebye s[keÀj ³eebveer DeeHeu³ee npeejes
menkeÀe³ee¥meesyele ³ee leUîeele ÒeJesMe keÀ©ve HeeCeer ef Heues nesles. ne peiee®³ee Feflenemeeleerue Heefnueer
®eUJeU nesleer peer kesÀJeU efHeC³ee®³ ee HeeCe³eemeeþer Peeueer nesleer.

2) cevegmce=leer®es onve 1927 :
e f n b o t O e c e e & l e e r u e c e v e g m c e = l e e r ® ³ e e m e b n e r l e s v e s m e c eepeeleerue Megêe yejesyej®e m$ eer meceepeeuee efJeefJeOe
nkeÌkeÀeHeemetve Jebef®ele þsTve DeeHecee veerle Je Dev³ee³ekeÀejkeÀ JeeieCetkeÀ osCeeN³ee mebefnlee ³ee cevegmce=leer ³ee
ûebLee ceO³es Deensle. cnCetve Metê Je m$eer ³eebvee ye ´eïeCeer iegueece yeveJeCeeN³e e mebefnlee®ee efOekeÌkeÀej
keÀjC³eemeeþer 25 Je 26 ef[meWyej 19 27 jespeer cene[ ³esLes Yejueer nesl eer. ³eeceO³es peeleer J³eJemLee Je
efJe
3) veeefMekeÀ®ee keÀeUeje ce cebefoj mel³eeûen :
1 9 3 0 - 1 9 3 5 ³ e e k e À e U e l e [ e @ . D e e b y e s [ k e À j ³eeb®³ee vesle=lJeeKeeueer veeefMekeÀ ³esLeerue
keÀeUejece cebefoj ÒeJesMee®³ee mel³eeûen Peeuee neslee. De mHe=M³eebvee meeJe&peefvekeÀ efnbot cebefojele ÒeJesMe
keÀjC³eeme yeboer nesleer. DemHe=M³eeb®³ee cebefoj ÒeJesMeeves cebefojs yeeìCeej nesleer. cebefojele ÒeJesMe kesÀu³eeves
DemHe=M³e yeebOeJee®es ÒeMve megìCeej veen erle ³ee®eer peeCeerJe [e@. Deebye[ske Àj ³eebvee ner nesleer. DemHe=M³eebvee
mevceeveeves peerJeve peieC³ee®³ee nkeÌkeÀ efceUeJes Fl ejeb®³ee yejesyejer®ee opee& ef ceUeJee ³eemeeþer cebefoj
ÒeJesMee®eer ®eUJeU [e@. Deebye[skeÀj ³ eebveer cenÊJee®eer ceeveueer nesleer. cnCetve Deebye[skeÀj ³eebveer cebefoj
ÒeJesMe mel³eeûeneuee efJeMes
4) [e@. Deebyes[keÀj Dee³ee sefpele meYee Je Heefj D e m H e = M ³ e e b ® ³ e e Ò e M v e e m e e þ e r J e Ò e yeesOeveemeeþer [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer Deewjbieeyeeo, ³esJeuee,
cegbyeF&, ceuekeÀeHetj, le[JeUs {esUer Fl³eeoer efþk eÀeCeer cenÊJee®³ee meYee Ie sleu³ee nesl³ee. ceeCeieeJe munotes.in

Page 29

29
HeefjHeefjmLeeefvekeÀ mJejep³e mebmLesle DemHe=M³eeb vee ÒeefleefveOeer vesceC³eele ³eeJes, me jkeÀejer #es$eele keÀce&®eejer cnCetve
efMejkeÀeJe keÀjeJee. meJee¥ve meeþer SkeÀ®e MeeUe DemeeJeer. cenej Jele ve He×leer®³ee peefceveerJej HesÀjHeÀej
keÀjeJee, DemHe=M³e efJeÐeeL³ee¥vee ef Me<³eJe=Êeer efceUeJeer. leueeþer He o DemHe=M³eebvee efceUeJeer, cegbyeF&
FueeK³ee®ee efMe#eCe ceb$eer ye´ïeCesÊej Dem eeJee. ceÐeHeeve Je ce=le peveeJejeb®es ceebme KeeC³eeme yeboer keÀjeJeer.
veeieHetj, efouueer DeeefCe ceeCeieeJe HeefjnkeÌkeÀebmeeþer mebIeìerle nesTve He ejbHeefjkeÀ peeleer³e J³eJ emee³e mees[tve mevceeve Òe oeve keÀjCeejs jespeieej,
veeskeÀN³ee Je GÐeesie keÀjeJesle. ³eemeeþer efMe#eCe cenÊ Jee®es Deens Demes Deebyes[keÀj DeeHeu³ee meYesceOetve
melele meebiele Demeleele.

5) Mew#eefCekeÀ keÀe³e& :
[e@. Deebyes[keÀj ³eeb®³ee cele s, DemHe=M³e meceepee®eer ª{er HejbHe je DeeefCe Oeeefce&keÀ iegueeceerletve
cegkeÌleermeeþer DeeOegefvekeÀ efMe#eCe efJeMesMew#eefCekeÀ peeie=leer Je Òemeej ³ eeJej Yej efouee peele neslee. mJel e: G®®eefJeÐeeYegefmeceepeemeceesj DeeoMe& efvec ee&Ce kesÀuee Deens. 20 pegu ew 1924 jespeer yeefnmLeeHevee keÀ©ve Jee®eveeue³e, Òeew{ebmeeþer je$eer®³e e MeeUe meg© kesÀu³ee nesl³ee. 1946 ceO³es HeerHeue
Sp³egkesÀMeve meesmee³eìer®eer mLeeHevee kesÀueer. ³ee mebmLes®es cegbyeF&le efme×eLe& keÀe@uespe Je Deewjbieeyeeo ³esLes
efceefuebo ceneefJeÐeeue³ee®eer Je Jemleerie=ne®eer mLeeHev ee kesÀueer Deens. ³eeletve ef Me#eCe Iesleuesu³ee DemHe=M³e
meceepeeleerue ueeskeÀ DeeHeu³ee nkeÌke Àebmeeþer peeie=le nesTve meceepee® ³ee keÀeceemeeþer le³eej Peeues.

6) jepekeÀer³e keÀe³e& :
[e@. Deebyes[keÀj ³eeb®eer jepekeÀ er³e keÀe³e& OeesjCeelcekeÀ mJeªHee® es nesles. ieJnve&j®³ee keÀe³eos
ceb[U keÀewefvmeue®es meYeemeo cnCetve k e À e c e k e À j l e e v e e e f y e ´ ì erMe mejkeÀej yejesyej Yeejleer³e meceepee®³ee
efnlee®es OeesjCes efveefM®ele kesÀueer. keÀe³eosceb$eer cnCetve keÀece keÀjleev ee Je jep³eIeìves®ee cemetoe le³eej
keÀjleevee DemHe=M³eebvee v³ee³e nkeÌkeÀ efceUJetve osC³ee®ee Òe³elve kesÀues. [e@. Deebyes[keÀjeb®es keÀe³e& cnCetve
DemHe=M³e meceepee®eer Òeieleer nesTve l³eebvee me vceeveeves peieC³ee®eer mebO eer efceUeueer Deens.

7) Oecee¥lej :
[ e @ . D e e b y e s [ k e À j e b v e e r D e m H e = M ³ e e b v e e e f v e J e e j C e k e ÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjleevee KetHe JeeF&ì DevegYeJe
Deeuee. ³eecegUs efnbot Oecee&le DemH e=M³e meceepeeuee ceeveJeles®es nkeÌkeÀ efceUCeej veener Demes peeCele nesles.
cnCetve [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer efnbot Oecee&®ee l³eeie keÀjC³ee®eer Iees³esJeuee Heefjveener. Demes peeefnj kesÀues nesles. 14 Dee@keÌìesyej 1956 jespeer veeieHetj cegkeÌ keÀeceer SsefleneefmekeÀ
meceejbYeele DemebK³e Deveg³ee³eebmen efme×eLe& ieewlece yeg× e®³ee yeew× Oecee&veer efo#ee Iesleueer ³eecegUs efnbot
Oecee&leerue DemHe=M³eebvee cegkeÌleer efceUtve pejer ceeveJ eles®ee Je meceles®ee peele efJejefnle veJee Oece& efceUeuee
Deens. cnCetve DemHe=M³e ns yeew× Oe cee¥lejerle nesTve mJeeefYeceeveeves peerJeve peiet ueeieues Deensle.
munotes.in

Page 30

30
2.1.6 meejebMe

Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e e l e p e e l e e r J ³ e J e m Lee ns ÒecegKe J³eJemLee nesleer. p e e l e e r J ³ e J e m L e e e f J e < e c e l e s ® ³ e e
lelJeeJej DeeOeeefjle Deens. G®®e peeleerue e efJeMespeeleeRvee DeefOekeÀeje Heemetve Jebef® ele þsJeues peeles. Keeue®ee ner opee& osTve YesoYeeJe kesÀuee peelees. Megê
peeleerJej DeveskeÀ efveye¥Oe nesles. ³ee efJe©× DeeJeepe He gÀues DeeefCe Deebyes[keÀj ³eeb veer efMe#eCee®ee Òe®eej Je
Òemeej kesÀuee. peeleeruee Oecee&®ee DeeOeej Demeu³ee efnbot Oecee&le megOeejCee nesle veen er cnCetve meeJe&peefvekeÀ
mel³e Oece& He³ee&³e HegÀues ³eebveer ceeb[uee. lej Deebye s[keÀj ³eebveer yeew× Oecee& ®eer efo#ee IesTve efnbot
peeleerJ³eJemLesuee ceesþs neojs efoues nesles. meceepeeleerue Òel³eskeÀ J³ekeÌleeruee ceev eJeles®es DeefOekeÀej DeeefCe
mevceevee®eer JeeieCetkeÀ osC³ee®ee Òe³elve HegÀue s Je Deebye[skeÀj ³eebveer kesÀuee neslee.

2.1.7 DeY³eemee®es ÒeMve

1) cenelcee HegÀues ³eebveer ye´eïeCesÊej ®eUJeUer®es vesle=lJe keÀjleevee kesÀuesues keÀe³e& Le es[ke̳eele meebiee.
2) [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer Yeejlee r³e meceepeeleerue peeleer Debleemeeþer kesÀuesues ³eesieoeve mHe<ì keÀje.
3) cenelcee HegÀues DeeefCe [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer ye´eïeCeer peeleer J³eJemLee cees[C³eemeeþer kesÀuesues
³eesieoevee®eer ceeefnleer Ðee.
4) efìHee efuene.
D e ) c e n e l c e e H e g À u e s ³ e e b ®es ye´eïeCesÊej ®eUJeU
y e ) [ e @ . D e e b y e s [ k e À j ³ e e b ® e e peeleer J³eJemLesuee efJejesOe

2.1.8 meboYe& ûebLe

1) DeefYepeele meceepeMeem$eer³e ef Je®eej, meeF&veeLe ÒekeÀeMeve, veeieH etj, [e@. ÒeefoHe DeeieueeJes.
2) cenelcee HegÀues meceûe Jee*dce³e
3) Yeejleer³e meceepe mebj®evee DeeefCe HeefjJele&ve, efvejeueer ÒekeÀeMeve, cegbyeF&, efMeuHee peeOeJe, mepexjeJe
yeesje[s
4) Themes and Persepestives in Indian Sociology, Rawat
Publication, Dhanayare D.N.









munotes.in

Page 31

31




३
समकालीन समाजशाľज्ञ - शिमर्ला रेगे
लोकिप्रय संÖकृती संकिÐपत करणे :
महाराÕट्रातील लावणी आिण पोवाडा

घक रचना :

३.० उिĥĶे
३.१ पिरचय
३.२ कामुक आिण ल§िगक अथर्ÓयवÖथे वरची लावणी
३.३ शौयार्चा पोवाडा आिण ओळखीचे राजकारण
३.४ ‘संगीत बारी’चा उदय
३.५ तमाशाचे राजकीय कौतुक
३.५.१ नवीन दिलत ľीÂववाद: तृतीय रÂन Ìहणून मिहलां¸या अËयासाचे पुनŁÂथान
३.६ रायिटंग काÖट / रायिटंग ज¤डर: पुराÓयांचे अनुवाद / ŀĶीकोनांचे भाषांतर
३.६.१ दिलत आÂमकथना¸या उपभोगावरील चचार्
३.७ प्रij
३.८ संदभर्

३.० उिĥĶे

 महाराÕट्रातील लावणी व पोवाडा संदिभर्त करणे
 लावणीचा आिथर्क संबंध समजून घेणे
 पोवाडाशी संबंिधत असलेÐया राजकारणाची ओळख पटिवणे
 दिलत ľीवादा¸या मुद्द्यांची तपासणी करणे
 दिलत आÂमचिरत्रां¸या मुद्द्यांचे िवĴेषण करणे

munotes.in

Page 32

32
३.१ पिरचय

महाराÕट्रा¸या लोक परंपरेवर भाÕय करणारे मुख्यतः असा दावा करतात की
पोवडा हा पुŁषांस आिण लावणी ही ľीस संबोिधत करते. पोवाडा हा शौयार्ची गाथा
सांगणारा आिण लावणी िह भक्तीपर आिण कामुक असा लोकगीतांचा प्रकार आहे.
या दोÆही लोकगीतां¸या प्रकारचा इितहास चाळÐयास असे लक्षात येते िक
लावणीचा सवर्प्रथम उÐलेख हा १७ Óया शतकात सापडला आहे, तर प्रारंभी¸या मराठा
काळात ३०० पोवाड्यांचा उÐलेख आढळतो. मराठा योद्Åयांचा सुवणर्काळ लक्षात
ठेवÁयासाठी पोवाडा हे प्रमुख साधन झाले आहे. बहुतेक पोवाड्यांत मराठा वीरां¸या
शौयर्पूणर् गाथांचे सादरीकरण करÁयात आले आहे. एका प्रिसद्ध मराठी Ìहणीनुसार मराठा
साम्राºया¸या पाडावासाठी बाई आिण लावणी जबादार होते. लावणीमÅये खाल¸या
जाती¸या मिहलां¸या देहांचा उÐलेख आिण Âयाचे सादरीकरण हा पुŁषां¸या कामुक
इ¸छांना उ°ेजन देणारा िकंवा तृĮ करणारा,असा केला गेला आहे.

बाजीरावां¸या कारिकदीर्त, शेतकरी आिण शेतकामगारांची गिरबी व
कजर्बाजारीपणा िशगेला पोहोचला होता. १८०३ ¸या दुÕकाळामुळे खाल¸या जातीतील
मिहलां¸या िवक्रीत वाढ झाली. महसुलाचा मोठा िहÖसा हा गुलाम मिहलां¸या िवक्री¸या
Óयापाराद्वारे उभा केला गेला.

३.२ कामुक आिण ल§िगक अथर्ÓयवÖथे वरची लावणी

पेशवाईने गुलाम Ìहणून काम केलेÐया खाल¸या जाती¸या िľया दरबारात,
“नाटकशाळा” (नृÂयगृह) आिण पेशÓयां¸या राºयातील इतर िवभागांत जसे गृह, तबेले,
दुकान, दळणवळण आिण बांधकाम िवभाग, यांत काम करत.

या\तील काही मिहला गुलामांना, अिधकार्यांना पगारा¸या बदÐयात भेट Ìहणून
देÁयात येत असे. राºया¸या हÖतक्षेपातून खाल¸या जातीतील मिहलांना उ¸च जाती¸या
पुŁषांसाठी उपलÊध कłन देÁयात येत असे.

हे गुलाम दोन प्रकारात मोडतात:
१. कुणबीणी - यांना घरगुती आिण शेतीतील मजुरीसाठी खरेदी करÁयात येत असे.
२. बािटक - यांना Âयां¸या शारीिरक आिण ल§िगक ®मासाठी खरेदी करÁयात येत असे.
munotes.in

Page 33

33
खाल¸या जाती¸या िľयांकडून Óयिभचार हे Âयां¸या ल§िगक आिण उÂपादक
®माचे मुख्य कारण होते. Âया काळातील लावणी, िह Âयांना Óयिभचारी Ìहणून साचेबद्ध
करÁयात महÂवाचे साधन ठरली. बाजीराव िद्वतीय¸या दरबारातील करमणुकीचे एक
लोकिप्रय łप असणारी लावणी िह, खाल¸या जाती¸या िľयां¸या गुलामिगरीचे वैचािरक
औिचÂय ठरले.

३.३ शौयार्चा पोवाडा आिण ओळखीचे राजकारण

पोवाडा हा भाविनक नाही तर शौयार्चा लेबल असलेला अिभÓयक्तीचा पुŁष
प्रकार आहे; तो लावणी सारखा मवाळ नाही तर थेट लावणी िवरोधी Öवभावाचा आहे.

१९ Óया शतका¸या उ°राधार्त समूह ओळखीचे वाहन Ìहणून पोवडा शोधला
गेला आिण मराठ्यां¸या गौरवशाली इितहासाचे आिण संÖकृतीचे पुनŁºजीवन करÁयाचा
प्रयÂन केला गेला. "पेशÓयां¸या ब्राĺणी शासनाची" Öतुती करताना १५० हून अिधक
पोवाडे रचले गेले होते.

ºयोितबा फुले यांचा पोवाडा आठ िवभागांमÅये रचलेला आहे. फुले यांनी Öवत:
¸या प्रÖतावनेत पोवाड्याचे उिĥĶ्य हे मांग, महार, माळी आिण कुणबी Ìहणजेच सवर् शूद्र
आिण शूद्रिवरोधी जातींपय«त पोहोचणे आहे, असे जाहीर केले.

फुले यां¸या पोवडामÅये, छत्रपती िशवाजी महाराज हे , शूद्रांचा अिभमान
‘कुळवाडी भूषण’ Ìहणून उदयास आले. इतर पोवाड्यांत Âयांनी ब्राĺणां¸या शैक्षिणक
धोरणावर टीका केली. ते ब्राĺण िशक्षकांवर टीका करतात, ºयांना िब्रटीशांशी
हातिमळवणी करÁयात काहीच हरकत नÓहती परंतु ते महार िवद्याÃयार्चा प्रदूषणकारक /
अपिवत्र Ìहणून िनषेध करतात.

एकनाथ अÁणाजी जोशी यांचा पोवाडा हा िशवाजीचा ब्राĺण िशक्षक दादाजी
कŌडदेव यां¸या आवाजातला एक तुकडा आहे, ºयांनी िशवाजीला भारतीयांना
मुिÖलमांपासून वाचवÁयाचे आवाहन केले आहे. फुले यांचा पोवाडा लोकिप्रय शूद्र परंपरेचे
प्रितिनिधÂव करतो आिण जोशींचा पोवाडा हा संपूणर् भारतीय-ब्राĺणवादी िहंदू परंपरेचे
प्रितिनिधÂव करतो. १९Óया शतका¸या उ°राधार्त केवळ पोवाड्यांचा संग्रहातच नाही तर
सािहिÂयक आिण राजकीय िनयतकािलकांमÅये पोवाड्यां¸या प्रकाशनांमÅयेही वाढ
झाली.



munotes.in

Page 34

34
चला आपली प्रगती तपासू:
प्र. महाराÕट्रातील लावणी व पोवडा यावर सिवÖतर लेखन करा.







३.४ ‘संगीत बारी’चा उदय

पेशÓयाची राजवट संपÐयानंतर अनेक सैÆय बडोदा संÖथानात गेले. सांगली¸या
राजा¸या दरबारात िवÕणुदास भावे यांनी पिहले मराठी नाटक सादर केले. १८६० नंतर
अनेक इंग्रजी आिण संÖकृत नाटकांचे मराठीत अनुवाद करÁयात आले.

पुढे भांडवलवादी नाट्यगृहा¸या उदयामुळे जसजशा खाल¸या जाती Âयां¸या
सादरीकरणा¸या कले¸या आनुवंिशक क्षेत्रातून िवÖथािपत होत होÂया तशी ‘नाचे /
नतर्की’ (नृÂय करणायार् मुली, नतर्क), ‘तमासगीर / कलाकार’ (लोक कलाकार /
कलाकार) यां¸यातील द्वंद्वाÂमकता तीĄ झाली .

या काळातील मराठी रंगभूमीचा ऐितहािसक नŌदीनुसार खाल¸या जाती¸या
िľयांनी िथएटर कंपÆया सुł करÁयाचा प्रयÂन केला ºयात मिहलांनी पुŁष आिण
मिहला दोÆही भूिमका साकारÐया. या प्रयÂनांवर जोरदार टीका झाली.

कोÐहाटी जाती¸या िľयांना ‘उघड्या मांडीची जात’ Ìहणून संबोधले जाते,
याचा शािÊदक अथर् आहे, Âया िľयांची जात जी मांडी उघडून िफरतात. या िľया
कुटुंबा¸या कमावÂया Ìहणून ओळखÐया जात होÂया आिण नृÂय आिण वेÔयाÓयवसाय हा
Âयांचा जात आधािरत Óयवसाय Ìहणून नŌदवला गेला आहे.

पुŁषांनी ढोलकी-फड तमाशा सांभाळला- तर संगीताचे बारींचे िनयोजन,
िव°पुरवठा आिण आयोजन हे प्रामुख्याने कोÐहाटी मिहलांनी केले. या िľया लग्न करत
नाहीत तर ढोलकी-फड तमाशातील िľया बहुतेक वेळा मंडळी सदÖयांशी लग्न करतात.
Âया पुŁषप्रधान िनयंत्रणा¸या अधीन आहेत. Âयांचा संगीत बारींकडे पाहÁयाचा ŀिĶकोन
हा घृणाÖपद होता. Âयां¸या मते संगीत बारी या तमाशाचे खरे प्रितिनिधÂव करत नाहीत,
तर तो अनैितक प्रकार आहे.
munotes.in

Page 35

35
१८९० ¸या सुŁवातीस मुंबई आिण पुणे येथे तमाशा िथएटरची Öथापना झाली
होती. या िथएटसर् ने केवळ ®ीमंत लोकांसाठीच बैठंकाचे आयोजन करÁयास सुरवात
केली.

लावणीची संकÐपना िवÖकळीत आिण पुनगर्िठत करÁयासाठी सतत संघषर् सुł
होते. भांडवलवादी िथएटर आिण तमाशा यां¸यात तणाव होता.

१९ Óया शतकापासून मुंबईत कामगार वगार्चे िजÐहे उदयास येऊ लागले.
तमाशा कामगार वगार्चा िथएटर बनला होता. Âयाच काळात १९४० ¸या दशकात मुंबई
राºयाने तमाशा गटावर बंदी घालÁयात आली. िह गीते अĴील आहेत आिण कले¸या
नावाखाली वेÔयाÓयवसाय केला जात आहे असा युिक्तवाद करÁयात आला होता.

३.५ तमाशाचे राजकीय कौतुक

‘जलसा’ ने अÖपृÔयता, िľया आिण शेतकरी यां¸यावरील अÂयाचार,
अंध®द्धा आिण गावातील ब्राĺणांनी केलेÐया दडपशाहीचे मुĥे उचलले. या वादिववादाचा
संदेश तमाशा-जलसा या नÓया प्रकारातून जनतेपय«त पोहचिवला गेला. जलसामÅये भाग
घेÁयासाठी १० ते २० गावातील लोक जमत. जलसाचा मुख्य घटक Ìहणजे आधुिनक
िवज्ञान आिण िशक्षणाची Öतुती करणे आिण अÂयाचारी धािमर्क प्रथांची िखÐली उडिवणे
हा होता.

जलाशयात बर्याचदा बळजबरीने लादलेले िवधवÂव, अÂयाचार, वेÔयाÓयवसाय
आिण िशक्षण असे िवषय घेतले जात असत.

चला आमची प्रगती तपासू:
प्र. संगीत बारी आिण तमाशावर टीप िलहा.







३.५.१ नवीन दिलत ľीÂववाद: तृतीय रÂन Ìहणून मिहलां¸या अËयासाचे
पुनŁÂथान

१९८० पासूनच जातीय आिण वगीर्य अिÖमतेचे राजकारणावर वचर्Öव रािहले.
ľीवादाची Óयापकपणे दोन मागर् आहेत: munotes.in

Page 36

36
१. ब्राĺणी
२.अब्राĺणी / बहुजनवादी

Âयांना दिलत / दिलतबहुजन / अब्राĺणी / फुले-आंबेडकरवादी ľीवाद असेही
नाव देÁयात आले.

१९९० ¸या दशकात मिहलां¸या अनेक Öवतंत्र आिण Öवाय° संघटना तयार
झाÐया. यापैकी बयार्च संÖथां¸या िवचारधारा वेगवेगÑया होÂया. दिलत मिहलांना
समजÁयासाठी आपÐयाला Âयांचा ŀिĶकोन आिण सामािजक अनुभव वेगळे आहेत, हे
समाजाने गरजेचे होते. दिलत मिहलां¸या अनुभवांवर आिण जीवनावर पिरणाम करणारे
अंतगर्त आिण बाĻ घटक बाहेर आणणे आवÔयक होते. यामुळे दिलत मिहलां¸या
समÖयांचे गैर-दिलत मिहलांनी केलेले प्रितिनिधÂव अवैधआिण अप्रमािणक असÐयाचे
यावłन िदसून आले.

दिलत मिहला संघटनांची या प्रामुख्याने नव-बौद्ध मिहला संघटना होÁया¸या
शक्यतेबĥल अनेक शंका िनमार्ण झाÐया होÂया. यामुळे या संघटनांत मÅयम जातीतील
मिहलांचा सहभाग मयार्िदत होÁयाची शक्यता िनमार्ण झाली. सÂयशोधक कĶकरी मिहला
सभा आिण ľी मुक्ती संघषर् यांनी Öवतःचे िसद्धांत , कायर्पद्धती आिण अËयासाचे
पुनरावलोकन करÁयासाठी माक्सर्वादी-फुले-आंबेडकर ľीवादाचा आधार घेतला. Âयांनी
या ľीवादाला ÖपĶपणे ‘ब्राĺणी ľीवाद’ ठरवून Âयां¸यातील ‘फरक’ आिण वेगळेपणाचे
पुनरावलोकन करÁयास सांिगतले.

गेÐया दशकात, ľीवादी िवĴेषणाचा पुरेसा पुनिवर्चार आिण पुनिभर्मुखता झाली
आहे.मंडलिवरोधी आंदोलनानंतर, ľीवाद्यांनी जात आिण िलंग यां¸यातील दुवा ÖपĶ
करÁयासाठी ब्राĺणवादी िपतृस°ेची संकÐपना मांडली. याद्वारे िवद्वानांनी ľीवादाचा
आंबेडकरां¸या िलखाणासोबत कमी असणारा संवाद हा देखील दशर्िवÁयाचा प्रयÂन
केला. ľीवादाची ब्राĺणी ľीवाद आिण गैर ब्राĺणी ľीवाद अशी िवभागणी संकÐपना
केली गेली.

दिलत िľयां¸या प्रijावरील िविवध चचार्सत्रांनी ľीवादातील ब्राĺणवादी िनयम
आिण दिलत समाजातील िपतृस°ाक िनयमांचे पुनŁÂपादन यावर वादिववाद सुł केले.
दिलत चळवळ आिण मिहला चळवळ यां¸यातील िवÖकळीत संबंध दशर्िवÁयाचा प्रयÂन
केला गेला. दिलत िľयां¸या िवचारांचे िसद्धांितकारण करÁयाचे प्रयÂन झाले. यात
दडपशाही¸या आिण शोषणा¸या पलीकडे जाÁयाची गरज अधोरेिखत करÁयात आली.
munotes.in

Page 37

37
‘ऑनर िकिलंग’¸या िवĴेषणाने जात, इ¸छा आिण िपतृस°ा यां¸यातील संबंध
समोर आणला. गेÐया काही वषा«त इंग्रजीतील इंग्रजी वृ°पत्रे आिण िनयतकािलकांनी
दिलत ľीवादावर िवशेष अंक आणले. पयार्यी इितहास आिण ľीवादाचे िसद्धांत हे
जाितिवरोधी चळवळी¸या प्रकाशनात महßवाचे िवषय Ìहणून उदयास येत आहेत.
अलीकडे ľीवादी िवद्वानांनी Óयावसाियक ľीवाद्यांवर टीका केली आहे. अजूनही दिलत
ľीवादी शैक्षिणक ľीवादाची िरक्त जागा भł इि¸छत नाहीत.

थाł आिण लिलथा यांनी ‘िवमेन रायिटंग इन इंिडया’ या¸या दोन खंडांमÅये
असे नमूद केले की Âयां¸याकडे दिलत आिण आिदवासी लेखकांचे सािहÂय कमी आहे
आिण Âया आशा करतात की या संग्रहा¸या भिवÕयातील खंडांत सािहÂयाची अिधक भर
पडेल.


आÌहाला आपली प्रगती तपासू द्या:
प्र. नवीन दिलत ľीवादाचे समीक्षणाÂमक मूÐयांकन करा.
प्र. तृतीय रÂन Ìहणून मिहला अÅययनाचे पुनिनर्देर्शन करÁयावर टीप िलहा.







३.५.२ महाराÕट्रातील दिलत ľीवाद:
आंबेडकरी चळवळी¸या मौिखक इितहासाने दिलत आिण मिहला चळवळीचा
िवसरलेला इितहास परत िमळवला. दिलत ľीवादाबĥल आिण मूक काळाबĥल
आपÐयाला फार कमी मािहती आहे हे ÖपĶ आहे. दिलत या मौनाची चौकशी, इितहास
आिण १९२० पासून ते आजपय«त¸या काळातील प्रखरआठवणी लक्षात ठेवून करतात.

३.६ रायिंग काÖ / रायिंग ज¤डर: पुराÓयांचे अनुवाद / ŀĶीकोनांचे भाषांतर

३.६.१ दिलत आÂमकथना¸या उपभोगावरील चचार्

मुख्य प्रवाहातील इंग्रजी प्रकाशकांनी अलीकडेच दिलत जीवनातील वणर्नांमÅये
रस िनमार्ण केला आहे. िविवध भारतीय भाषांमÅये दिलत सजर्नशीलता वाढिवÁयािवषयी
अËयासकांचे एकमत आहे. हा एक सकाराÂमक िवकास आहे, परंतु अनुवाद आिण
प्रकाशना¸या राजकारणाबĥलचा प्रij सोडला जाऊ शकत नाही. दिलत आवाज सुलभ munotes.in

Page 38

38
झाला आहे आिण जातीवाद उघड झाला आहे, हे लक्षात ठेवणे आवÔयक आहे की
कशाचे भाषांतर आिण कोणा¸या संदभार्त व कोण भाषांतर करते आहे, या सािहÂय
िनवाढीबाबतही राजकारण आहे. आपण हे देखील लक्षात ठेवले पािहजे की नवीन क्षेत्र
नेहमीच धोकादायक आिण आकषर्क असते आिण तŁणांना संवेदनशील बनिवÁयात
दिलत लेखनाची भूिमका कमी लेखली जाऊ नये. िकÂयेक िवद्वानांनी याला
जागितकीकरण करणारी अथर्ÓयवÖथा आिण नव-उदारमतवादी बाजारपेठेशी जोडÁयाचा
प्रयÂन देखील केला आहे.

अलीकडे प्रकािशत झालेले बहुतांश दिलत लेखन आÂमचिरत्राÂमक Öवłपाचे
आहे. काही िवद्वानांनी दिलत आÂमचिरत्रांचे वाचन आिण िशकवÁयामुळे वाचकांची धारणा
मूलत: बदलू शकते का, असा युिक्तवाद केला तर काहींनी असा युिक्तवाद केला की ही
आÂमचिरत्रे 'रडक्या कथा' नसून अÆयायािवŁद्ध¸या संतापा¸या कथा आहेत. आनंद
तेलतुंबडे सारख्या इतरांना आÂमचिरत्राÂमक कथा खूप Óयिक्तवादी वाटतात, अनेकदा
लेखकाचा गौरव करतात, दिलत पाĵर्भूमी रोमँिटक करतात आिण सामूिहक वेदना
दशर्वÁयात अपयशी ठरतात.

गेल ओमवेद यांनी भारतातील शैक्षिणक आिण दिक्षण आिशयातील िवद्वानांमÅये
उ¸च जातीं¸या ब्राĺणवादी वचर्Öवाबĥल जागłकता वाढवÁयात दिलत लेखनाद्वारे
बजावलेÐया भूिमकेवर प्रकाश टाकला.

दिलत अËयास करणं अजून फशनेबल नाही. दिलत अËयास अजूनही 'सावर्ित्रक
थीम' दशर्वत नाही कारण दिलत लेखनावरील अËयासक्रम वैकिÐपक आहेत.

अनेक दिलत िवद्वानांनी दिलत लेखन आिण आÂमचिरत्रां¸या िवरोधात युिक्तवाद
केला आिण Âयाची तुलना ‘भूतकाळातील घृणाÖपद कचरा कुंड्यांमधून िनघणार्या
दुग«धीशी’ केली आहे आिण समाजासाठी कथांचे महßव ÖपĶ केले.

काही िवद्वानांनी शैलीचा उगम डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यां¸या लेखन आिण
भाषणातून शोधून काढला. डॉ. आंबेडकरांना Âयांचे जीवनकथन िलहायचे होते आिण Âया
उĥेशाने िचÆहांिकत केलेÐया तीन वĻा अËयासात सापडÐया होÂया. दिलत कथांवर
अवांिछत भूतकाळ वतर्मानात आणÐयाचा आरोप केला जाऊ शकत नाही Âयाऐवजी ते
सवार्त थेट आिण सुलभ मागा«पैकी एक आहेत ºयामÅये दिलतां¸या मौन आिण चुकी¸या
वणर्नाचा प्रितकार केला गेला आहे.

दिलत आÂमचिरत्र बुजुर्आ सीमांचे उÐलंघन करते आिण Âयांचे जीवन कथा
भूतकाळातील सÂय, आंबेडकरी युगातील संप°ी आिण असहायतेबĥलचे सÂय तसेच
आंबेडकरवाद्यां¸या प्रितकार आिण प्रगतीचे साक्षीदार बनले. munotes.in

Page 39

39

दिलत ľीवादी पडगोजी (अÅयापनशाľ ) संरचीत करणे ही एक कठीण प्रिक्रया
आहे. अËयासक्रमात दिलत मिहलांचा समावेश करÁयाचे दोन मॉडेल सरार्स वापरले
जातात.
१. पयर्टक Ìहणून ľीवादी
२.शोधक Ìहणून ľीवादी

पिहले मॉडेल सुचवते, 'दिलत िľयांचा समावेश करा आिण िमसळ करा' आिण
दुसरे सुचवते 'दिलत मिहलांचा वेगळे आिण समान Ìहणून समावेश करा'. दुसरे मॉडेल
मोठ्या प्रमाणात सांÖकृितक सापेक्षतावादा¸या चौकटीत येऊन दिलत मिहलां¸या
लेखनावर Öवतंत्र अËयासक्रम तयार करते.

याउलट, िवरोधी दिलत ľीवादी अÅयापनशाľ सामािजक Öथान, अनुभव
आिण इितहासा¸या गुंतागुंती¸या नातेसंबंधा¸या आकलनावर बांधलेले आहेत.

३.७ प्रij

१. शिमर्ला रेगे यांनी लोकिप्रय संÖकृतीवर िकती टीका केली हे दशर्वा.
२. शिमर्ला रेगे यांनी अÆवेिषत केÐयाप्रमाणे महाराÕट्राची “लावणी” आिण “पोवाडा”
परंपरा यावर चचार् करा.
३. शिमर्ला रेगे यां¸या लोकिप्रय संÖकृतीवरील लेखा¸या संदभार्त लावणी आिण पोवाडा
इितहासाने िनÌन जाती¸या िľयांचे शोषण कसे ठळकपणे ÖपĶ केले ते ÖपĶ करा.
४. दिलत ľीवादी ओळख िनमार्ण करÁयासाठी "लावणी" आिण "पोवाडा" यां¸या
भूिमकेचे समीक्षणाÂमक मूÐयांकन करा.
५. दिलत आÂमचिरत्रांचा उ¸च जाती¸या सािहÂयावर कसा प्रभाव पडतो याचा तपशील
द्या.

३.८ संदभर्

 Rege, Sharmila. (2006). “Writing Caste, Writing Gender: Narrating
Dalit Women’s Testimonies” Zubaan Publications. New Delhi
 Omvedt, Gail. (1994). “Dalits and Democratic Revolution” Sage, New
Delhi
 Guru, Gopal. (2016). “Shifting Categories in the Discourse of Caste
and Class” EPW, Vol. 44(14): 10-12

munotes.in

Page 40

40
4.1
mecekeÀeueerve meceepeMeem$e%e
De) efueuee ogyes - oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue
veelesmebyebOe DeeefCe efuebieYeeJe

IeìkeÀ j®evee :

4.1.0 GefÎ<ìs
4.1.1 ÒemleeJevee
4.1.2 ceeueceÊes®ee Jeejmee
4.1.3 efveJeeme
4 . 1 . 3 . 1 I e j p e e J e F &
4.1.4 oef#eCe HetJe& DeeefMe³ee
4 . 1 . 4 . 1 D e e e f L e & k e À Y e t e f c e k e À e
4.1.5 ñeer ueQefiekeÀlee D eeefCe Hegve©lH eeefole meÊee
4.1.6 efñe³eeb®eer ueQefiekeÀlee
4.1.7 JewJeeefnkeÀ mebyebOe D eeefCe efJeJeene® es mJeªHe
4.1.8 meejebMe
4.1.9 HeeefjYeeef4.1.10 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e
4.1.11 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer meboYe& met®eer

4.1.0 GefÎ<ìs

J e s i e J e s i e U î e e m e b m k e = À l e e r c e O ³ e s efuebieYeeJee®eer veeleer JesieJesieUî ee ÒekeÀejs yeebOeueer peeleele. ³ee
meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOeles®es efñe³eeb ®³ee HeefjefmLeleer®es keÀe³e mJeªHee®es veeles Deens ns mecepetve IesC³ee®eer iejpe
Deens. meebmke=ÀeflekeÀ efJeefJeOeles®es cegK³e #es$e veel esJ³eJemLee Jee DeeHlemebyebOeJ³ eJemLee ns Deens. l³eeceO³es
efJeJeen DeeefCe kegÀìtbyemebmLes®ee Deebl ejYeeJe neslees. efuebieYeeJ ee®eer veeleer ÒemLeeefHele ke sÀueer peeleele. l³eeceO³es
veelesmebyebOeeb®ee HeÀej cenÊJee®ee meboYe& Demelees. efñe³eeb ®eer HeefjefmLeleer mecepetv e Iesleevee veelesmebyebOee®ee
DeY³eeme metmebiele Jeeìlees.
munotes.in

Page 41

41
³ e e H e e M J e & Y e t c e e r J e j e f u e u e e o g y e s ³eebveer efueefnuesu³ ee oef#eCe DeeCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue
efuebieYeeie DeeefCe veelesmebyebOe : Ò ee©Hes DeeefCe efJemebieleer ³ee Meermecepetve IesCes Gef®ele þjsue.

³ e e I e ì k e À e ® e e D e Y ³ e e m e e v e b l e j D e e H e u ³ e e u e e -
 oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue veel esmebyebOee®³ee Deeke=ÀleeryebO ee®es DeekeÀueve nesF&ue.
 oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue efveJe eme DeeefCe Jeejmee ³eeb®³ee D eeke=ÀleeryebOee® es Heefj#eCe
keÀjlee ³esF&ue.
 DeLe&J³eJemLesleerue efñe³eeb®³ee ef JeefJeOe ³eesieoeveeb®es cetu³ec eeHeve keÀjCes Meke̳e nesF&ue.

4.1.1 ÒemleeJevee

Òeefme× meceepeMeem$e%e efueuee ogyes ³eeb®ee Kinship and Gender in South and
South East ASia : Patterns and Contrasts ne uesKe ÒekeÀeefMele Peeuee. ³ee uesKeeceO³es
l³eebveer oef#eCe DeeefCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue efuebieYeeJee®³ee pe[CeIe[ Ceerleerue veelesmebyebOe
J³eJemLes®³ee ³eesieoevee®es ef JeMuesefñe³eeb®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe, efñe ³eeb®eer ueQefiekeÀlee Deeef Ce JewJeeefnkeÀ mebyebOe ³ ee IeìkeÀeJej DeeOeejuesues
Deens.

D e e e f M e ³ e e n s e f J e e f J e O e Ò e k e À e j ® ³ e e v e e l e s m e b y e b O e J ³ e J e m L e s ® e s D e e Þ e ³ e m L e e v e Deens. lesLes leerve
ÒekeÀej®³ee ÒecegKe veelesmebyebbOe J³eJemLee Dee{Uleele.

1) efHele=JebMeer³e
2) ceele=JebMeer³e
3) efÜHe#eer³e

oef#eCe DeeefMe³ee cegK³elJes keÀ©v e efHele=JebMeer³e Deens. oef#eCe HeefM®ece DeeefCe GÊej HetJe& Keb[ele
ceele=JebefMe³eles®es kesÀJeU oesve efþk eÀeCes Deensle. oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eele HeefM®ecesleerue
DeHeÀieeCeermleeveeHeemetve®³ee os MeeHeemetve HegJexleerue efHeÀueerHeeF&vmeHe ³e¥le®³ee osMee®ee meceeJesMe neslees.

1) efHele=JebMeer³e :
e f H e l e = J e b M e e r ³ e H e × l e e r l e c e g u e i e s D e e e f C e c e g u e e r ³ e ebvee DeeHeu³ee Jeef[ueebkeÀ[t ve meeceeefpekeÀ Deefmcelee
efceUles DeeefCe l³eeb®³ee JebMeeJeUerle, Keeveoeveele DeeefCe ketÀìbyeele mLeeve efceUles. cegueiee ne ³ee
SkeÀkeÀeb®ee keÀe³ece®ee meom³e Demelees. cegueerkeÀ[s cee$e leer JeeìsJej®ee leelHe gjlee cegkeÌkeÀece keÀjCeejer efkebÀJee
keÀe³ece meom³e vemeuesueer ³ee ¢ef<ìves Heeefnues peel es. efJeJeen Peeu³eeJej cetuee ruee ceensj®³ee meom³eeuee
cegkeÀeJes ueeieles DeeefCe meJe&m eeceev³e HeefjefmLeleerle efJeJeen ne DeeJeM³ekeÀ®e ceeveuee peelees.



munotes.in

Page 42

42
2) ceele=JebMeer³e :
c e e l e = J e b M e e r ³ e m e c e g o e ³ e e l e ñ e e r -Heg©meom³elJe yeneue kesÀues peeles. pes ñeer®³ee ogJ³eeletve veelesJeeF¥keÀebMeer pees[ues p e e l e s . c e t u e m J e l e : ® e e r
DeesUKe DeeHeu³ee DeeF&keÀ[tve efceUefJel es. Goe. leejJee[, v ee³ej, KeesHe F.

3) efÜHe#eer³e :
e f Ü H e # e e r ³ e m e c e e p e e l e c e t u e n s o e svner HeeuekeÀeb®es meejKes®e ceeveues p e e l e s l e s L e s k e À e s C e e n e r S k e À e
HeeuekeÀeuee keÀceer cenÊJe Òe³elve ke sÀuee peele veener. cee$e DeeF&®eer peerJeMeem$eeveg meej YetefcekeÀe DeeefCe
efle®es cetueeMeer Demeuesues peJeUerkeÀ les®es veeles ³eecegUs ef leuee peemle cenÊJe efceUl es DeeefCe leer DeeHeu³ee
cegueebJej nkeÌkeÀ Meeefyele keÀ© MekeÀles. oesvner HeeuekeÀebke À[tve cegueebvee meeceeefpekeÀ Deefmcelee efceUles DeeefCe
oesIeeb®esner HegJe&pe JesieJesieUî ee efoMes®es Demeues lejer les veel esmebyebOeer ceeveues peeleele.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeeefMe³eeleerue Òe®eefuele veel esmebyebOe J³eJemLes®es efJeefYeVe ÒekeÀej keÀesCeles Deensle?








4.1.2 ceeueceÊes®ee Jeejmee

oef#eCe DeeefMe³eeleerue yentmebK³e efnbotceO³es c e g u e i e e m e b H e Ê e e r ® e e J e e j m e þ j l e e s D e e e f C e
l³ee®³eekeÀ[tve lees Jeejmee nkeÌkeÀ Het{s ®eeuet jenlees. Heejb HeeefjkeÀ mebkeÀuHevesceO³ es cegueeRvee HeÀkeÀdle
GojefveJee&ne®ee Je efJeJeen ³eeJej®e nkeÌkeÀ Demelees. ³eeceO³es mebmeej GY eejC³eemeeþer p³ee Je mlet ueeieleele
l³ee DeeefCe efJeJeenÒemebieer efceUeuesu ³ee YesìJemlet ³eeb®ee meceeJesMe nesl ees. HeÀkeÌle cegueebvee HegJe&peeb®³ee
Jeef[ueesHeeefpe&le mebHeÊeerceO³es ceeuekeÀ er®es DeefOekeÀej pevceecetUs efceUleele. DeefuekeÀ[erue keÀe³eÐeeves cegueeRvee
osKeerue Jeef[ueesHeeefpe&le peefceveerle DeeefCe mebHeÊeer le Jeeìe efceUle Deens.

G Ê e j Y e e j l e e l e p e e f c e v e n e r H e g J e&peeb®eer mebHeÊeer ceeveleele. meJe &meeceev³ele: DeMeer mecepetle Deens
keÀer, cegueerves pej DeeHeuee efnmmee ceeefieleuee lej efleuee ceensj®es yeesu eeJeCes ³esCeej veener. DeOetve ceOetve
ceensjkeÀ[tve efceUCeeN³ee YesìJemlet efmJekeÀejlee ³es Ceej veenerle DeeefCe iejpe He[u³eeme YeeJeebkeÀ[tve
DeeOeejner efceUCeej veener.

efJeJeeefnle cegueeruee efoues p eeles les ogmeN³ee kegÀìgbyeekeÀ[s peel es ner YeeJevee He Àej ÒeyeU Deens.
Deieoer ³eeGueì keÀuHevee ceele=JebMeer³e ue#eefÜHe yesìeJ ej Dee{Uues. lesLes Demes mecepeleele keÀer, SKeeÐee
ceeCemeeves DeeHeu³ee cegueebvee mebHeÊeer Yesì efoueer lej efle®es legkeÀ[s He[leel e. Yeejleele efJeefJeOe YeeieebceO³es
ñeer Oevee®ee JesieJesieUe DeLe& ue eJeuee peelees Deelee l³ee®eer peei ee ngb[îeeves Iesleueer Deens. munotes.in

Page 43

43

4.1.3 efveJeeme

e f n b o t Y e e j l e D e e e f C e v e s H e e U ³ e e c eOeerue DeeoMe& efveJeemee®eer keÀu Hevee ner efHele=JebMeer³e DeeefCe
efHele=keWÀêer meb³egkeÌle kegÀìgbye DeMeer Deens. Deefue keÀ[erue J³eJemee³eeleerue ef JeefJeOelee, mLeueeblej DeeefCe
J³eJemee³eelcekeÀ iejpeebcegUs meb³egkeÌl e kegÀìtbyeeme le[e iesuee Deens.

m e b ³ e g k e Ì l e k e g À ì t b y e H e × l e e r DeefmlelJeele vemeueer lejern er Deieoer peJeU®es efHele=J ebMeer³e veeles Demeuesues
Heg©HetjkeÀ efJeYekeÌle kegÀìtbye cnCeleele l³eec eO³es meeceev³ele: efJeOeJee DeeF& efkebÀ Jee l³ee keÀl³ee& Heg©l³ee®³eeJej DeJeuebyetve Demeuesu es ueneve YeeT DeeefCe yeefnCeer ns meieUs SkeÀ$e jenleele.

c e g u e e r u e e v e s n c e e r ® ³ e e m e b m k e À e j e l e t v e k e À e u H e e f v e k e À meemet®³ee íe³esKeeueer þsJeues peeles. JeOet efle®³ee
veJ³ee Iejele HejkeÀer cnCetCe®e ÒeJesMe keÀjles. efleuee kegÀ ìtbyeeceO³es meeceeJetve I³eeJ es®e ueeieles. efle®³eekeÀ[s
IeelekeÀ DeefmlelJe cnCetve Heeefnues peel es. efleuee meeceeJetvener I³eeJes ueeieles Je efle®³eeJej efve³eb$eCener keÀjeJes
ueeieles. Keje mebIe®e{eDees{ Demeles. mebmke=Àleer®³eeÜejs leer mecepeeJetve Ieslee ³esles.

o e f # e C e D e e e f M e ³ e e l e u ³ e e efHele=JebMeer³e DeeefCe ef Hele=mLeeveer meceepeele efve Jeemee®es Demes HeefjCeece
nesleele keÀer, ñeeruee efle®³ee ceensj keÀ[tve efceUCeejs nkeÌkeÀ ner peeleel e DeeefCe meemejer nkeÌkeÀe®eer peeiee
efceUefJeC³ee®eer Meke̳eleener vemeles. veJ³ee Iejele efleuee SkeÀÒekeÀejs keÀe ner DeefìJej®e jeneJes ueeieles. l³ee
Deìer cnCepes efle®eer ³eesi³e Jele&Cet keÀ, IejkeÀeceeleerue lelH ejlee, Je³emkeÀj J³ekeÌle eR®eer mesJee, veJeN³eeuee
megKe osCes, leer DeeCele Demeuesu³ee Ye sìJemlet DeeefCe keÌJeef®ele efle®eer mJele:®eer keÀceeF& SKeeÐee ñeeruee
keÀesCel³eelejer efkebÀJee Deieoer Me guuekeÀ keÀejCeeJe©ve meemej®³ee Iejele tve nekeÀuetve efoues peeles.

4.1.3.1 IejpeeJeF& :
IejpeeJe³eemeeþer JeeHejueer p eeCeejer efJeMesyesJeejmeer kegÀ$ee, DeesP³eeves iee{Je efkebÀJee DeeUMeer, v eeuee³ekeÀ ceeCetme cnìu es peeles.cegueieer SkegÀueleer SkeÀ
Demesue lej DeeHeu³ee Iejer jene³euee ³e sC³eemeeþer peeJe³ee®es ceve JeUefJ eCes HeeuekeÀebvee HeÀej pe[ peeles.
DeLee&le DeMeer J³eJemLee Deieoer® e Dee{Ule veener Demes veener.

ue#eÜerHe ceO³es veJeje DeeHeu³ee ceele=JebMeer³e veeleueieekeÀ[s (Goe . l³ee®eer DeeF&, yeefnCeer DeeefCe
l³eeb®eer cegues, YeeT FlekesÀ®e veJns lej DeeF&®eer DeeF&, efle®³ee yeefn Ceer Jeiewjs) lej l³ee®eer yee³ekeÀes
ceele=JebMeer³e veeleueieekeÀ[s jenles. lees DeeHeu³ee yee³ekeÀ es®³ee Iejer je$eer®ee HeentCee Demelees. cegues DeeF&keÀ[s
Demeleele DeeefCe Iejs meg×e efñe³eeb ®³ee®e ceeuekeÀer®e er Demeleele.




munotes.in

Page 44

44
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeeefMe³eeceO³es efveJeeme DeeefCe mebH eÊeer Jeejmee nkeÌkeÀeb®es keÀesCeles efJeefYeVe Òeke Àej efometve ³esleele?









4.1.4 oef#eCe He tJe& DeeefMe³ee

e f H e l e = J e b M e e r ³ e o e f # e C e D e e e f M e ³ e e H e s # e e efÜHe#eer³e oef#eCe HetJ e& DeeefMe³ee®es ef®e$e JesieUs Deens. lesLes
JebMe meelel³e efkebÀJee kegÀìtbyee®³ee meelel³esyeeyele meebmke=Àefl ekeÀ¢<ìîee keÀenerner meke Ìleer veener. les pees[Hes
yee³ekeÀes®³ee efkebÀJee veJeN³ ee®³ee HeeuekeÀeb®³ee Iejer efke bÀJee IejepeJeU jent MekeÀles . les HeeuekeÀ cneleejHeCeer
cegueieer®e DeeHeueer keÀeUpeer IesF&ue. ³eekeÀ[s [esUs ueeJetve yemeuesues DeMe leele. oef#eCe HetJ e& DeeefMe³eeleerue
ueeskeÀeb®³ee yeeyeleerle ns me Je&meeOeejCeHeCes Demeu³ee®es Dee{Ules. les Heeu ekeÀ DeeHeu³ee megvesSsJepeer cegueerkeÀ[s
jenCes Hemebo keÀjleele.

lesLes veJeje-yee³ekeÀes ³ee oesIeeb®³eener veelesJeeF &keÀeb®³eeceO³es SkeÀ ÒekeÀe j®ee ceeskeÀUsHeCee Deens.
ner pees[Heer GlHeVe DeeefCe efveJeem e J³eJemLee GHeueyOe Deens DeMee efþk eÀeCeer jenCes Hemebo keÀjleele.

4.1.4.1 DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe :
o e f # e C e H e t J e & D e e e f M e ³ e e l e e r u e e f ñ e ³ ee cenÊJee®³ee DeeefLe&keÀ YetefcekeÀ e yepeeJeleele. Helveer DeeefCe DeeF&
lej l³ee Demeleele®e HeCe l³ee®eyejesy ej l³ee DeLee&pevee®eer keÀecesner keÀjl eele. l³eeb®eer peyeeyeoejer l³eebvee
DeeefLe&keÀ¢<ìîee mJeleb$e yeveefJele s. DeeefCe mJee³ellee DeeefCe meÊes®ee l ees ceesþe GHee³e Deens. ns LeeF&,
ceuesefMe³eve DeeefCe efHeÀefueefHeve ef ñe³eeb®³ee yeeyeleerle Kejs D e e n s . D e @ ì p e s n e f v e p e meceepeele efpeLes Heg©oerIe&keÀeU Iejeyeensj jenleele. efleLes efñe³ee Mesleer D eeefCe kegÀìtbyeeleerue Flej ke Àecesner meebYeeUleele.

o e f # e C e H e t J e & D e e e f M e ³ eeleerue efñe³ee J³eeHeejele cenÊJee®ee menYeeie IesC³eeyeeyele DeesUKeu³ee
peeleele. les DeefleefjkeÌle GlHeeove efvecee&Ce keÀjleel e DeeefCe DeVe, Jeñe DeeefCe Fl ej HeoeLe& efJekeÀC³ee®ee
J³eeHeejner keÀjleele. ³ee Òeebleele Y ejlekeÀece DeeefCe yeeefìkeÀ keÀuee Òeefme× Deensle. ûeeceerCe DeeefCe Menjer
yeepeejHesþsceO³es efñe³eeb®eer GHeefmLelee r DeeM®e³e&pevekeÀ Deens. efñe³eeb®eer ner YetefcekeÀe efkeÀl eerlejer efþkeÀeCeer
Deieoer DeeOegefvekeÀ DeLe&J³eJemL esceO³esmeg×e ®eeuet jenles.

o e f # e C e H e t J e & D e e e f M e ³ e e c e O ³ e s m e i e U e r k e À [ s ® e efñe³ee HewMee®³ee Guee{eueer le HeÀej JeekeÀyeieej
Demeleele Demes ceeveues peeles. DeeefLe &keÀ J³eJemLeeHeve DeeefCe OebÐee®³ee J eeìeIeeìerle l³ee meeceev³ele: l³ee
Heg©efve³eefcele GlHeVeeefJe< e³eer efkeÀl³eskeÀ efñe³e ebvee Kee$eer Demeles. munotes.in

Page 45

45

c e e l e = k e W À ê e r e f v e J e e m e e l e c e g u e e r ® ee DeLee&peveeleerue menYeeie mHe<ìH eCes ceev³e kesÀuee peelees. leer
ueivee®³ee JesUer SKeeÐee Òeew { Heg©#ecelescegUs leer DeeCeKeer peemle ÞeceMekeÌleer efvecee&Ce keÀjles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue efñe³eeb®eer DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe ³ eeJej ìerHe efuene.







4.1.5 ñeer ueQefiekeÀlee Deee fCe Hegve©lHeeefole meÊee

H e e f n u ³ e e u e i v e e ® ³ e e J e s U e r c e g u e e r ® es keÀewcee³e& ns efnbot DeeefCe Fm ueece oesvner Oecee&ceO³es Del³eble
ceesuee®es mecepeleele. veneCe ³esCes ne cegueerJej keÀ[keÀ efveye¥Oe IeeueC³ee® ee ³eesi³e #eCe Deeuee Demes
mecepeues peeles. les efveye¥Oe ueive nesF &He³e¥le ®eeueg jenleele. Je³eele nesCes DeeefCe ueive nes Ces ³eeb®³eeceOeuee
keÀeU ce³ee&oe IeeueCeeje Demelees. lees keÀeU cegueerves Heg©DeeHeu³ee F®íebvee DeeJej IeeueC³ee ®ee keÀeU mecepeuee peelees.

o e f # e C e H e t J e & D eeefMe³eeleerue efñe³eebvee ueiveeveblejner mebj#eCe osCes iejpes®e s mecepeues peeles.
efvekeÀen DeeefCe efnbot efJeJeen ³ ee oesvner iees<ìeRveer efñe³eeb®³ee Me jerjeJej DeeefCe pei eC³eeJej Heg©efve³eb$eCe ÒemLeeefHele kesÀues Heeefnpes, DeMeer DeHes#ee De meles. YeeT DeeHeu³ee yeefn Ceer®³ee HeeefJe$³eeefJepeeie©keÀ Demeleele. Òesce DeeefCe ueiveemeeþer YeeJeebv eer DeeHeu³ee yeefnCeer®eer nl³ee kesÀu³ee®eer GoenjCes
meeceev³e Deensle. Heg©ieepeefJelees. l³eeb®³ee efnb[C³eeefHeÀjC³ eeJej DeeefCe Heg©l³eeb®³eeJej leeyee þsJeC³eemeeþer JeeH ejC³eele ³esCeejs leb$e cnCepes l³eebvee meJee&Heemetve JesieUs þsJeCes,
SkeÀebleJeeme, l³eeb®³ee efnb[C³eeefHeÀjC³ eeJej neue®eeueeRJej ce³ee&oe DeeefCe Heg©nesle. Keeme efñe³eeb®³ee cnCetve mecepeuesu³ee keÀewMeu³eel e l³eebvee melele iegbleJetve þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee
peelees.

4.1.6 efñe³eeb®eer ueQefiekeÀlee

m e e c e g e f n k e À l e e y e e e f c e U J e C ³ e e ® e e ogmeje ÒekeÀej efñe³eeb®³ee ueQefiekeÀle sefJemebyebefOele Deens. efHe=leJebMeer³e jkeÌle efHele=kegÀueele®e efJeMesSkeÀceskeÀebvee yeoueer nesT MekeÀleele. l³eecegUs Sk eÀe YeeJeeMeer ueive Peeues Demeues lejer leer ñeer
l³ee®³eeSsJepeer ogmeN³ee YeeJ eebvee efceUt MekeÀles. Keeme peceeleerle Y eeJee-YeeJeeceOeues yentHelveerlJe DeeefCe
peeì YeeJeebveer SKeeoer ñ eer Jeeìtve IesCes ner l³ee®eer GoenjCes Deensle.
munotes.in

Page 46

46
m e j e m e & v e D e e { U C e e j s H e C e e f ñ e ³ e e b ® ³ e e u e Q e f i e k eÀlesJej nkeÌkeÀ meebieCee js DeeCeKeer SkeÀ GoenjCe
cnCepes veJeN³eeves DeeHeu³ee yee³ekeÀ esuee JeeHejCes. GÊejeKeb[eleerue [esce l³eeb®³ee yee³ekeÀebvee JesM³ee
J³eJemee³eemeeþer HeeþJeleele ³ee®es Òe cegKe keÀejCe cnCepes JeOetuee ntb[e os leevee Peeuesues keÀpe& l³eebvee
HesÀ[e³e®es Demeles. ³ee ñeer³eebvee Peeuesueer cegues l³eeb®³ee veJeN³ee®eer vemeleele.

o e f # e C e H e t J e & D e e e f M e ³ e e l e e r u e e f ñ e ³ e e b ® e e r u e Q e f i ekeÀlee Fleke̳ee keÀ[keÀ efveye¥OeeKeeueer vemeles.
ceuesefMe³eele ñeer DeeefCe Heg©ueeieleele. SkeÀoe keÀe ueive Peeues keÀer efñe³eebvee peemle ceeskeÀUerkeÀ efceUles. efHeÀefueefHevmeceO³es mHe@efveMe
mebmke=Àleerletve Heew©peemle me#ece Demeleele Demes mecepeleele.

o e e f j ê î e e c e g U s J e s M ³ e e J ³ e J e m e e ³ e meeceev³e Deens. ³eeuee ceev³elee veener HeCe peieC³ee®es meeOeve
cnCetve l³eekeÀ[s Heeefnues peeles. lesLes HeeuekeÀebvee DeeOeej osC³ ee®eer peyeeyeoejer cegueeRJ ej Demeles HeCe efJeJeen
Peeu³eeveblej l³ee ñeer³eebvee ns Meke̳e nesle veener.

Yeejleer³e efHele=JebMeer³e meceepeele HejHeg©megmebJeeo meeOeeJee lemes®e Jeef[ueOeeN³eeb®ee DeefOe keÀej DeeefCe opee& jeKeeJ ee DeeefCe meJe&meeOeejCeHeCes
efñe³eeb®³ee ueQefiekeÀles®es Heg©peeles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeeefMe³eeleerue ñeer ueQefiekeÀ lee DeeefCe Hegve©lHeeefole meÊee ³eeb ®es meefJemlej JeCe&ve keÀje.






4.1.7 JewJeeefnkeÀ mebyebOe De eefCe efJeJeene®es mJeªHe

efnbot oef#eCe DeeefMe³eele efJeJeeneme HeefJe$e mebmkeÀej ceeveues peeles . ngb[îee®³ee yejesyej®e
ueiveefJeOeerceO³es JeOet ³eesi³e Jeje®³ee ne leer meesHeefJeCes ³eeJej Yej efouee peelee s. HetCe&HeCes efJeO eerJele ueeieuesues
Heefnues ueive DeeefCe otmejs ueive ³eec eO³es ogmeN³ee efJeJeeneme Heefnu³ee efJe JeeneHes#ee Lees[îee keÀceer Òeleer®ee
mecepetve oesvnerceO³es þUke À HeÀjkeÀ kesÀuee peelees.

meeHel³e efJeOeJee DeeefCe IeìmHeÀesefìle efñe³eeb®e e Hegve&efJeJeen nesCes lemes keÀefþCe®e Demeles.
l³eemeeþer l³eeb®³eeleu³ee efjleerYeeleerÒec eeCes ce=le veJeN³ee®³ee kegÀ ìgbyeeHewkeÀer efkebÀJee Je bMeeJeUerHewkeÀer keÀesCeeM eer
lejer l³eebveer Hegve&efJeJeen keÀjeJee DeMeer DeHes#ee Demeles efke bÀJee leMeer l³eebvee HejJ eeveieer DemeeJeer ueeies.
veel³eeleuee Heg©pee³euee mebceleer osle veener.
munotes.in

Page 47

47
o e f # e C e D e e e f M e ³ e e D e e e f C e o e f # e C e HetJe& DeeefMe³eeleerue cegefmuec eebceO³es JewJeeefnkeÀ veel³ee®³ee
meboYee&le mHe<ì HejmHej efJejesOe efomet ve ³eslees. oef#eCe DeeefMe³eeleerue efHele =JebMeer³e cegefmueceebceO³es Heleer-
Helveer®es veeles Þes<þ keÀefve< þ mJeªHee®es Demeles. yee³ekeÀ es DeeefCe cegues Heg©nkeÌkeÀe®ee yeoue mHe<ìHeCes kesÀuee peel ees. yee³ekeÀesuee IeìmHeÀesìe®ee nkeÌ keÀ ce³ee&efole Deens. Heg©l³ee®³ee yee³ekeÀesuee keÀejCe ve os lee IeìmHeÀesì IesT MekeÀlees. m eeceev³ele: IeìmHeÀesìeuee keÀuebkeÀ
ef®ekeÀìuesuee veener DeeefCe Hegve&efJeJeen meje&me nesleele.

c e e l e = J e b M e e r ³ e m e c e e p e e l e n e r v e s v e J e N ³ e e ® e e r J e w ³ e e q keÌlekeÀ mesJee keÀjCes ne r keÀuHevee®e DeefmlelJeele
veener. IeìmHeÀesìecegUs mebyebefOele J³ eeqkeÌle®es Dee³eg<³e DeHeefjne³e&HeCes efJemkeÀìtve peeC³eeFlekeÀe iebYeerj
HeefjCeece nesle veener.

c e u e s ³ e u e e s k e À e b c e O ³ e s m e g × e I e ì m H e Àesì meesHee Deens. Helveer l³ee mebo Yee&le Heg{ekeÀej IesT MekeÀles.
efJeMesmJele: keÀceeF& keÀjles. ueivee®³ee keÀjejele keÀener Deìer IeeueC³ee®eer ÒeLee Deens. l³ee Deìer cees[u³eeme
ñeer DeeHemetkeÀ®e ueiveyebOeveeletve c eeskeÀUer nesles. ³ee Deìer cnCepes Meejer efjkeÀ efnbmee, yee³ekeÀesuee ìeketÀve
osCes, veJeje kegÀìtbyeeuee He esmee³euee DemeceLe& DemeCes DeeefCe meJee&le DeeM®e³ee&® eer iees<ì cnCepes efle®³ee
veeleueieeHeemetve lees[Ces efkebÀJee otj þsJeCes.

L e e F & m e c e e p e e l e k e À e n e r m e c e e p e e l e e f J e J e e n e ® e s m J eªHe JewefMe<ìîeHetCe& Deen s lesLes keÀesCel³eener
meceejbYeeefMeJee³e les ueiveyebOeve HekeÌkesÀ nesles. efHeÀefu eefHevmeceO³es kegÀìtbyee®³ee D eeefLe&keÀ J³eJenejele efñeuee
cenÊJee®es mLeeve Demeles. kegÀìtbyeele DeeefCe kegÀ ìtbyeeyeensj®es oesvner efveCe&³e leer®e Iesles.

4.1.8 meejebMe

e f Ü H e # e ³ e e r l J e e c e O ³ e s u e J e e f ® e k e À l e s ® ³ e e l e Ê J e e ® e e r p e H eCetkeÀ kesÀueer peeles. oef# eCe DeeefCe oef#eCe HetJe&
DeeefMe³eeleerue cenÊJee®eer De ekeÀ[sJeejer HegjefJeC³eeyejes yej®e ne uesKe keÀener cetueY etle ÒeMve GYes keÀjlees.

 ketÀìtbyee®³ee meelel³eemeeþer efmLej ÒeJeen meJee&Lee&ves DeHeefjne³e& Demelees keÀe?
 meeOeejCele: keÀesCeleer ef kebÀcele osTve ner efmLejlee jeKeueer peeles?
 efJeJeeneletve pevceuesu³ee DeeHel³ee®³ee ¢<ìerves IeìmHeÀesì ne vesnceer®e ef JeveeMekeÀejer þjlees keÀe?
 efJeYekeÌle kegÀìtbye DeeefCe l³ee®³ee keÀce&þ meerceejs DeeHeu³ee Helveer®³ee DeeefCe cegueeb®³ ee meboYee&le peyeeyeoejer®eer peeCeer Je ³esC³eemeeþer Heg©DeefOekeÀej osC³ee®eer HetJe& Deì DeeJeM³ekeÀ Deens keÀe?
 efJeMesmeeKeUer lees[lee ³esF&ue keÀe?


munotes.in

Page 48

48
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) DeeefMe³eeleerue efJeJeene®es mJ eªHe DeeefCe JewJeeefnkeÀ Yetefc ekeÀe ³eeJej ìerHe efuene.








4.1.9 HeeefjYeeef
Patrilineal : efHele=JebMeer³e
Matrilineal : ceele=JebMeer³e
Bilateral : efÜHe#eer³e
Inheritance of property : ceeueceÊes®ee Jeejmee
Conjugal Relations : JewJeeefnkeÀ mebyebOe

4.1.10 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e

1. efveJeeme DeeefCe mebHeÊeer®ee Jeejm ee nkeÌkeÀ ³eeb®³ee meboYee&men oef# eCe DeeefMe³ee DeeefCe oef#eCe HetJe&
DeeefMe³eeleerue veelesmebyebOe De eefCe efuebieYeeJe mebyebOe ³eeb®e s meefJemlej Heefj#eCe keÀje.
2. ñeer ueQefiekeÀlee DeeefCe JewJeeefnkeÀ mebyebOe ³eeb®³ee meboYee&me n oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& Deeef Me³eeleerue
veelesmebyebOeeefJe3. DeeefLe&keÀ YetefcekeÀe DeeefCe ñeer ue QefiekeÀlee ³eeb®³ee meboYee&men oef#eC e DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue
veelesmebyebOe DeeefCe efuebieYeeJe mebyebOe ³eeb®es meefJemlej Heefj#eCe keÀje.
4. oef#eCe DeeefCe oef#eCe HetJe& DeeefMe³eeleerue j®euesu³ee ñeer ueQefiekeÀlee Deee fCe JewJeeefnkeÀ mebyebOee®³ee
ceeiee&®es leHeMeerue efuene.

4.1.10 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer meboYe& met®eer

 ogyes, efueuee (2001), ’DILe´Heesuee@ efpekeÀue SkeÌmeHueesjsMevme Fve pe W[j“ mesie HeefyuekesÀMeve, v³et
efouueer.
 YeeieJele efJeÐetle (DevegJeeef ole) efueuee ogyes, ’ceeveJeMeem$eeleerue efuebieYeeJee®eer ceesefnce : HejmHejebvee
ísoCeejer #es$es“, [e³eceb[ He efyuekesÀMeve, HegCes, 2009.


munotes.in

Page 49

49
4.2
mecekeÀeueerve meceepeMeem$e%e
ye) efì. kesÀ. Tceve - Oeee fce&keÀ je<ì^Jeeo DeeefCe
ueeskeÀMeener jepekeÀejCe

IeìkeÀ j®evee :

4.2.0 GefÎ<ìs
4.2.1 ÒemleeJevee
4.2.2 je<ì^Ie[Ceermeeþer Deìer
4.2.3 ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe
4 . 2 . 3 . 1 e f n b o t D e e f m c e l e e
4 . 2 . 3 . 2 J e i e e a k e À j C e
4 . 2 . 3 . 3 c e g e f m u e c e e f J e < e ³ e k e À ¢ e f < ì k e À e s v e
4 . 2 . 3 . 4 e f ¸ e M ® e v e e f J e < e³ekeÀ ¢ef<ìkeÀesve
4.2.4 peceeleerkeÀjCe
4 . 2 . 4 . 1 p e c e e l e e r k e À jCee®es leerve ÒekeÀej
4.2.5 mepeeleer³ekeÀjCe
4 . 2 . 5 . 1 H e s ® e
4 . 2 . 5 . 2 m e p e e l e e r ³ e k e À j C e e l e e r u e D e [ L e U s
4.2.6 meeHes#eleerkeÀjCe
4.2.7 meejebMe
4.2.8 HeeefjYeeef4.2.9 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e
4.2.10 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer meboYe& met®eer

4.2.0 GefÎ<ìîes

Ò e e f m e × Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e M e e m $e%e efì.kesÀ. Tceve ³eeb®ee Religious Nationalism and
Democratic Polity : The Indian Case ³ee efMeceO³es 1994 meeueer ÒekeÀeefMele Peeu ee. ³ee uesKeele l³eebveer Yeejlee®³ ee meboYee&le Oeeefce&keÀ je<ì^Jeeo munotes.in

Page 50

50
DeeefCe ueeskeÀMeener jepekeÀejCe ³eeefJe< e³eer®es efJeJes®eve kesÀues Deens. l³ee®es DeekeÀueve keÀ©ve IesC³ee®ee
Òe³elve DeeHeCeeme ³ee ÒekeÀjCe eceO³es keÀje³e®ee Deens.

³ e e I e ì k e À e ® ³ e e D e Y ³ e e m e e v e b l e j D e e H e u ³ e e u e e -
 Yeejleeleerue Oeeefce&keÀ je<ì^Jeeoe®³ee ceei ee&®es JeCe&ve keÀjlee ³esF&ue.
 ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe, peceeleerkeÀjCe, mepeeleerkeÀjCe DeeefCe DeeHlemebyebOeerkeÀj Ce ³ee mebkeÀuHeveeb®es
DeekeÀueve Meke̳e nesF&ue.

4.2.1 ÒemleeJevee

Y e e j l e n e O e e e f c e & k e À e f J e e f J e O e l e e D e m e C e e j e osMe Deens. Oeeefce&keÀ efJeefJeOelee DemeCeeN³ee
meceepeeceO³es Oeeefce&keÀ je<ì^Jeeo De eefCe ueeskeÀMeener jepekeÀejCe ³eeb®es menDeefmlelJe Meke̳e veener Demes
meejYetle ÒeefleHeeove efì. kesÀ. Tceve ³eebveer DeeH eu³ee uesKeele kesÀues Deens. Yeejleeleerue Oeeefce&keÀ
je<ì^Jeeoe®³ee efJeJes®evee me boYee&le Tceve ³eebveer efnb ot, cegefmuece DeeefCe MeerKe ³ee leerve ÒecegKe DeeefCe
®eebieu³ee omleeSsJepeerkeÀjCe Demeuesu³ee Oecee¥®ee DeeOeej Iesleuee Deens l³eebveer De mes oeKeefJeC³ee®ee Òe³elve
kesÀuee Deens keÀer, ³ee leerve Oeeefce& keÀ mecegoe³eebveer ÒeYeeJeer ie=efnlekesÀ , efJe®eejmejCeer DeeefCe J³etnj®evee ³eeÜejs
kesÀuesu³ee je<ì^Jeeoe®ee oe Jee MeeMJele veener.

4.2.2 je<ì^Ie[Ceermeeþer®³ee Deìer

j e < ì ^ I e [ C e e r m e e þ e r e f k e b À J e e j e < ì ^ e f v e e f c e & l e e r m e e þ e r Tceve oesve cegueYetle Deìe r DeOeesjsefKele keÀjleele
l³ee Deìer cnCepes ÒeosMe DeeefCe meeceev³e Yeeceeb[leele.

1. Heefnueer Deì cnCepes ÒeosMe pesLeerue ueeskeÀ l³ee efJeefMe<ì ÒeosMeeuee DeeH eueer cetU ceele=Yetceer ceeveleele
efkebÀJee l³eebvee l³eeb®³ee ceele= YetceerJe©ve DeesUK eues peeles.
2. je<ì^e®³ee pe[CeIe[Ceermeeþer otmeje r Deì cnCepes mebJeeoe®es meeceev³e ceeO³ece DemeCeejer YeeYeeDemeles. je<ì^ cnCetve l³eebveer l³eeb®e er mJele:®eer YeeYeeje<ì^er³e cnCetve Demeuesu³ee Yee
4.2.3 ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe

ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe ner Oeeefce&keÀ mecegoe³ee®ee Yeei e DemeCeejer ÒeJe=Êeer Deens p eer efJeefMe<ì ÒeosMeeuee
l³eeb®es JewefMe<ìîeHetCe& kegÀ ìtbye efkebÀJee efjJeej Demeu³ee®ee oeJee keÀjles. Hejblet Tceve ³eeb®³ee celes ne oeJee
leeefke&ÀkeÀ¢<ìîee DemeceLe&veer³e Deens. yeew×, ef¸eM®eve, Fmueece Oecee¥v ee mJele:®eer HeefJe$e mLeUs DeeefCe
Menjs Demeueer lejer l³eebveer keÀesCel ³eener SkeÀe ÒeosMeeuee HeefJe$e ceev eues veener. Oece&Òe®eej, Oecee¥lej, munotes.in

Page 51

51
JemeenleJeeo ³eeÜejs ns Oece& mJele: ®³ee pevceYetceerHeefuekeÀ[s efJemleeju es. peiee®es ef¸emleerkeÀjCe efkebÀJee
Fmueece®es meeJe&ef$ekeÀerkeÀjCe keÀjC³ee ®ee jepekeÀer³e ÒekeÀuHe ne ÒeeosefMek eÀerkeÀjCee®³ee efJejesOeer®e Deens.


4.2.3.1 efnbot Deefmcelee :
e f n b o t D e e f m c e l e e n e r v e e H e g C e & H e C e s veJeer Deens efkebÀJee vee HegCe&HeCes p e g v e e r D e e n s n s m e c e p e t v e I e s C e s
cenÊJee®es Deens. ³esLes efnbot Deefmc eleeb®³ee ceeefuekeÀe Deensl e. HeCe l³eeHewkeÀer keÀesCel eer®e SkeÀ DeeoMe& Òee©He
veener. efì. kesÀ. Tceve ³eebveer DeeHeu ³ee uesKeele leerve ÒekeÀej®³ee efnbot Deefmceles®ee Dee{eJ ee IesTve l³ee®eer
ef®eefkeÀlmee kesÀueer Deens.

1. efnbot ns efnbotmLeeve®es cegU efveJeemeer Deensle. keÀesC el³eener HejkeÀer³e Dee¬eÀceCe eHetJeea Deeþ efkebÀJee one
npeej Je2. Yeejleeme Go³eeme Deeuesu³ee Oecee¥vee c eeveCeejs les meJe& efnbot Deensle.
3. efnbot®es meebkeÀuHeveerkeÀjCe ns yebOeve³egkeÌle DeeefCe yeefnmeceeJesMe neslees.

De) efÜpe cnCepes p³eeb®ee oesveoe pevce neslees efkebÀJ ee Hegve&pevce neslees DeMee peeleer ³eeceO³es ye´eïeCe,
#eef$e³e DeeefCe JewM³e DeeefCe keÀc e&keÀeb[er³e¢<ìîee mJe®í DemeCeejs Megê ³eeb®ee meceeJesMe neslees.
ye) Dee³e&Yetceer - peer GÊej Yeejleer³ e Deens. leer Heb®ece pegves DemHe= M³e, DeeefoJeemeer, êefJe[ ³eebvee
yeefn
D e M e e Ò e k e À e j s e f n b o t ® e e r l e e r v e J e s i eJesieUîee ceeiee&ves J³eeK³ee kesÀueer peeles. les ceeie& cnCepes ÒeosMe,
Oece& DeeefCe Yee
4.2.3.2 JeieeakeÀjCe :
Y e e j l e e r ³ e u e e s k e À m e b K ³ e s ® ³ e e 8 3 ì k e Ì k e s À Ò e c e e C e n s efnbot cnCetve Jeieeake=Àle Peeues Deens. DeKeb[
Yeejle Demeleevee peieeleerue meJee&le peemle cegefmuece u e e s k e À m e b K ³ e e ³ e s L e s n e sleer. FlekesÀ®e veJns lej
Yeejlee®³ee HeÀeUCeerveblejner ne peieeleerue ogmeje cees þe cegefmuece osMe Deens. l³ee®e yejesyej peieeleerue
Pejes<ì^er³eveebHewkeÀer 80 ìkeÌkesÀ Y eejleele jenleele. megceejs DeeþJ³ee Mele keÀeHeemetve Pejes<ì^er³eve Yeejleele
jenleele. meeleJ³ee MelekeÀele cegefmuece ns kesÀjU ®³ee efkeÀveeN³eeJej Glejues. ef mejer³eve ef¸eM®eve oeJee
keÀjleele keÀer, FmeJeer mevee®³ee H ee®eJ³ee MelekeÀeHeemetve les efmejer ³eve ef¸eM®eve Oe cee¥leje®ee oeJee
keÀjleele. yengmebK³e cegefmuece DeeefCe ef¸eM®eve ns Devegm etef®ele DeeefCe peceeleerHeem etve Oecee¥lejerle Peeuesues
Deensle. pej keÀesCeer cegU efveJeemee® ee efvekeÀYeejleer³e Demeu³ee®ee oeJee keÀjleele.

p e j e r Y e e j l e e l e G o ³ e e m e D e e u e s u ³ ee meJe& Oecee¥vee efnbot ceeveues l e j e r M e e r K e O e c e & m e g × e o e s v e
Oeeefce&keÀ je<ì^Jeeoeb®³ee (efÜje<ì^Je eoe®³ee) mHeOee&lcekeÀ oeJ³eekeÀ[s oeJee ³ee ¢ef<ìkeÀ esveeletve Heeng
MekeÀlees.
munotes.in

Page 52

52
m e e c e e v ³ e l e : p ³ e g , P e j e s < ì ^ e r ³ e v e D e e e f C e y e n e F & ³ e e leerve Oeeefce&keÀ mLeueebl ejerle mecegoe³eeefJeefnbot je<ì^JeeÐeeb®ee ¢ef<ìkeÀesve Deef JeYesoer DeeefCe meefnmJele:®eer ceele=Yetceer cnCe tve oeJee keÀjerle veenerle. Demes Demeues le jer efnbot je<ì^JeeÐeeb®³ee ef¸eM®eve DeeefCe
cegefmuece mecegoe³eeefJe
4.2.3.3 cegefmueceefJe e f n b o t j e < ì ^ J e e Ð e e b ® ³ e e c e g e f m u e c e e b efJe1. Yeejleeleerue cegefmueceeb®eer ueeske ÀmebK³ee 100 oMeue#eeHes#ee peemle Deens. cegefmuece Oeceea³eeb®eer
SkeÀieÇe celes efnbot je<ì^Jeeo e®³ee efJejesOeele Deensle.
2. Yeejlee®³ee Mespeejer DemeCeeN³ee Heee fkeÀlmeeve DeeefCe yeebiu eeosMe ³eeb®³eeMeer Yeej leer³e cegefmueceeb®es
DemeCeejs MespeejHeCee®e s mebyebOe efnbot je<ì^JeeÐeebvee DemJ emLe keÀjleele.
3. efnbotb®eer Òee®eerve DeeefCe HeefJe$e Yetceer®³ee HeÀe UCeermeeþer les cegefmueceeb vee peyeeyeoej Oejleele.
4. HeÀeUCeerveblejmeg×e Yeejleer³e cegefmueceebvee jeef <ì^³eles®ee oeJee keÀ© ef ouee peele veener. Gog& ner
cegefmueceeb®eer JewefMe< ìîeHetCe& Yee5. MesJeìer keÀeefMcejer cegefmue ce oeJee keÀjleele keÀer keÀ eefMcej ner l³eeb®eer efJeefMe <ì ceele=Yetceer Deens.

4.2.3.4 ef¸eM®eveefJe1. efnbot je<ì^JeeÐeeb®ee efye´efìMe je pekeÀl³ee¥®³ee efJejesOee®ee Yeeie cnCetve Demeuesuee vekeÀjelcekeÀ
¢ef<ìkeÀesve keÀe³ece jeefnuee Deens.
2. ef¸eM®eve efceMeveN³eeb®³ee Oecee¥leje®³ee nsletJeeoer GHe¬eÀceeuee veekeÀejC³eeletve l³eeb®³eeefJeefJejesOee®eer ÒeJe=Êeer ke Àe³ece jeefnueer Deens.

mebmkeÀ=le - meeceev³e Òee®eerve Yee e f n b o t j e < ì ^ J e e o e r m e J e & e f n b o t ® e e r m e e c e e v ³ e Ò e e ® eerve YeekeÀjleele DeeefCe osJeveeiejer efueHeerle erue efuenuesueer efnboer ner Yeejlee® eer je<ì^er³e YeemeboYee&le keÀener De[®eCeer ³esleele.

1. mebmke=Àle ner keÀener ceespeke̳ee u eeskeÀebkeÀ[tve yeesueueer peeles.
2. mebmke=Àle ner YeeDeesUKeues peeleele.

k e À e n e r F l e j F b [ e s - D e e ³ e & v e Y e e < e e G o e . y e b i e e u e e r DeeefCe cejeþer ³eeb®eemeg×e efnboerÒeceeCes meceeve
efJekeÀeme Peeuee. Deefnboer Y eeefje<ì^efveefce&leermeeþer efnboer Yeeosleele.




munotes.in

Page 53

53
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) Yeejleeleerue Òeeo sefMekeÀerkeÀjCe ³eeJej ìerHe efuene.







4.2.4 peceeleerkeÀjCe

p e c e e l e J e e o n e r j e < ì ^ J e e o e f J e j e s O e e r m e k e À e j e l c e k e À D e eefCe vekeÀejelcekeÀ MekeÌleer Deens. Oeeefce&keÀ
meecegoeef³ekeÀles®ee Yeeie Demeuesueer ÒeJe=Êeer cnCetve l³ee®eer J³eeK³ee keÀjle e ³esF&ue. leer ÒeJe=Êeer jepekeÀer³e
mecegoe³e Demeu³ee®ee oeJee keÀjles.

4.2.4.1 peceeleerkeÀjCee®es leerve ÒekeÀej :
e f ì . k e s À . T c e v e Y e e j l e e l e e r u e p e c e e l e J e e o e uee leerve ÒekeÀejs Heg{s DeeCeleele.
1. DeefueHleleeJeeoer peceeleJeeo : ³eeceO³es Oeeefce&keÀ mecegoe³e mJel e:uee mJee³eÊe jepekeÀer³e mecegoe³e
cnCetve J³eeefK³ele keÀjlees. p³ee jep ³eebMeer les pees[uesues Demeleel e l³eeHeemetve les Deueie nesT
Heenleele. cegefmueceebveer HeeefkeÀmlee vemeeþer kesÀuesueer ceeieCe er DeeefCe efMeKeeb®eer Ke efuemleeb®eer ceeieCeer ner
l³ee®eer®e GoenjCes Deensle.
2. mJeleb$eJeeoer peceeleJeeo : ³ e e c e O ³ e s O e e e f c e & k e À m e c e g o e ³ e Ò e o s MeeJej DeeOeeefjle meebmke=ÀeflekeÀ
Deefmceleebvee je<ì^ cnCetve J³eeefK³ele keÀjlees. meeb mke=ÀeflekeÀ Deefmcelee p eesHeemeC³eemeeþer efkebÀJee
DeyeeefOele jeKeC³eemeeþer l³eebvee mJel eb$e jepekeÀer³e DeeefCe ÒeMeemekeÀ er³e J³eJemLes®eer iejpe Demeles.
YeejleeceOeerue Hebpeeyeer megyee cnCetve mJeleb$e Me erKe Òeeblee®eer ceeieCeer ns l³ee®es®e GoenjCe Deens.
3. keÀu³eeCekeÀejer peceeleJeeo : Y e e w e f l e k e À J e b e f ® e l e l e s v e s û e m l e c n C e t ve Oeeefce&keÀ mecegoe³eeÜejs DeMee
ÒekeÀej®³ee peceeleJeeoe®eer ceei eCeer kesÀueer peeles. l³ee®³ee efve jekeÀjCeemeeþer jepekeÀer³e Deej#eCe,
veeskeÀN³eebceO³es jeKeerJe peeiee, peefceveeR®es efJelejCe ³eemeejKes Ghee³ e kesÀues peeT MekeÀleele. ³eemeeþer
Oeeefce&keÀ mecegoe³e efnlemebyebOeer ieì le³eej keÀjlees.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) peceeleJeeoe®es leerve Òe keÀej keÀesCeles Deensle?






munotes.in

Page 54

54

4.2.5 mepeeleer³ekeÀjCe

O e c e e & ® ³ e e D e e O e e j e J e j j e < ì ^ e r ³ e l Jee®ee oeJee cnCepes mepeeleerkeÀjCe e®eer Òeef¬eÀ³ee ne sle ³ee®ee DeLe&
lesLes Þe×e Deens DeeefCe meeceev³e peerJe veMewueer®es ueeoCes Deens. Oeeefce&keÀ meecegefnkeÀlesÜejs je<ì^er³elJee®ee
oeJee ne meebmke=ÀeflekeÀ mep eeleer³ekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esuee meg®ekeÀ Demele es. l³eeceO³es meeceev³e peerJeveMewueer®es
ueeoCes meceeefJe<ì Demeles. mJeleb$e Yeejleele efJeefYeVe meboYee&le DeeefCe efJeefYeVe ªHeebceO³es ³ee®eer
DeefYeJ³ekeÌleer Peeuesueer efomeles.

e f n b o t D e e e f C e M e e r K e m e e c e e v ³ e peerJeveMewueer®es menYeeieer nesles D eeefCe Deenslener.

1 9 6 0 D e e e f C e 7 0 ® ³ e e o M e k e À e l e mepeeleer³ekeÀjCee®eer ner DeJe mLee Yeejleer³ekeÀjCe cnCetve
Heg{s Deeueer peer Deelee efnbotlJe cnCetve Heg{s Deeueer Deens. les Yeejlee®³ee meJe& ueeskeÀebmeeþer cnCetve SkeÀe
meeceev³e peerJeveMewueer®ee Òemeej keÀjl eele. DeMeeÒekeÀejs pees ³ee peerJeveMewu eer®ee Deveg³e³e keÀjlees lees efnbot
Deens.

p e j p e e r J e v e M e w u e e r c e O ³ e s H e e s M e e K e He×leer, keÀce&keÀeb[, keÀues®eer ªH es, efJeJeen DeeefCe kegÀìtbyee®es
mJeªHe ³eeb®ee meceeJesMe Demesue lej ef JeefYeVe ÒeosMe DeeefCe Yeeefmeceevelee efometve ³esles. Demes Demeue s lejer DeeHeCe Yeejlee®eer meebmke=ÀeflekeÀ SkeÀlee veekeÀeefjle veener. Goe.
Yeejleer³e JeCe&J³eJemLesceO³es ye´eïeCe G®®e mLeeveer Deensl e. l³eeb®³eemeg×e Keeo³eevee ®³ee meJe³eerceO³es ceesþe
HeÀjkeÀ Deens. DeMeeÒekeÀejs ye´eïeCe ns MeekeÀenejer Deme ues lejer yebieeueer ye´eïeCe c e e m e s K e e l e e l e D e e e f C e
keÀeefMcejer Hebef[le ceebme Ke eleele DeMeeÒekeÀejs meJe& efnbot DeeefCe ye´eïeCeebceO³es Meek eÀenej ne meeceev³e veener.
Hejblet efnbot ieesceeme l³eep³e ceevelee le l³ee®ee les GHeYeesie Iesle veenerle.

e f n b o t m e e þ e r i e e ³ e H e e f J e $ e Ò e e C e e r Demeu³eeves iee³eer®³ee keÀÊeue keÀjC³ eeefJejesOeele FLes keÀener Ieìvee
Ie[uesu³ee efomeleele. HeCe cegefmuece , ef¸eM®eve DeeefCe keÀe fve<þ peeleeRmeeþ er ieesceeme l³eep³e veener.

m e c e e v e v e e i e j e r k e À e ³ e Ð e e ® ³ e e m e b o Y e e & l e Y e e j l e e r ³e mepeeleerkeÀjCe SsjCeer Jej Deeuesues efomeles.
Yeejleer³e veeieefjkeÀebmeeþer meceeve veeiejer keÀe³eoe ne mebefJeOeeveelcekeÀ Deens HeCe pesJne efnbot je<ì^Jeeoer
³ee®es meceLe&ve keÀjleele lesJne mebef#eHleJeeoer DeuHemebK³ eekeÀebvee lees l³eeb®³ee meebmk e=ÀeflekeÀ DeeefCe Oeeefce&keÀ
DeefmcelesJejerue DeeIeele Jeeìlees.

4.2.5.1 Hes®e :
e f n b o t j e < ì ^ J e e Ð e e b ® ³ e e m e p e e l e e rkeÀjCee®ee ÒekeÀuHe Debleie&le mebIemepeeleerkeÀjCe kesÀJeU SkeÀ$e erlelesuee metef®ele keÀjles Demes veener lej meceevelesueener metef®ele keÀjles.
efnotlJee®eer efJe®eejOeeje ner ceesþîee ÒeceeCeele efnbotHeÆîeeleerue efÜpepee leeRMeer ce³ee&efole Deens Hejblet
yentmebK³e Yeejleer³e ueeske ÀmebK³esceO³es ³esCeeN³ee Deve gmetef®ele peeleer, Devegmetef ®ele peceeleer DeeefCe Flej
ceeieemeJeieea³e DemeCeeN³ee êefJe[er³e ve efnbotvee efJeMJeemeele IesC³eeme l³eeuee DeHe³eMe Deeues Deens.

munotes.in

Page 55

55

4.2.5.2 mepeeleer³ekeÀjCeeleerue De[LeUs :
Y e e j l e e r ³ e m e c e e p e n e u e e s k e ÀMeener DeeefCe meebmke=Àeflek eÀ yentue meceepe Deens.
1. mepeeleer³ekeÀjCee®ee DeLe& ogyeUîee DeuHemebK³eebkeÀ mecegnebvee l³eeb®³ ee Deefmcelee ceeies ìekeÀe³euee
ueeJetve cegK³e ÒeJeener mebmke=ÀleerceO³es mebefcceueerle Jn eJe³eeme ueeJetve ÒeYetlJe me cegne®es OegjerCelJe efvecee&Ce
keÀjCes ne Deens.
2. yentmebK³e jep³eeleerue ueeskeÀmebK³esce O³es efJeefJeOelee Deens. DeMeele®e mebefcceueerkeÀjCe DeeefCe veeMe ns
efJeefJeOelesmeeþer OeeskeÀeoe ³ekeÀ Deens. yengefJeOelee DeeefCe ueeskeÀM eener efJekeÀemee®³ee peyeeyeoejeruee ns
Kebef[le keÀjCeejs Deensle.
3. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esÜ ejs nesCeeN³ee yee¿e ÒeYeeJeeuee meceke Àeueerve meceepe keÀe³ece Jee®ee
HeÀes[le Deens. DeMee HeefjefmLeleerle efJeefJeOelee D eeefCe yentefJeOelee Deeblejmecetn meceevelee DeeefCe
ueeskeÀMeener ÒeJeeneb®ee efmJekeÀej keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) mepeeleer³ekeÀjCe cnCepes keÀe ³e? Yeejleer³e meceepeele mepeeleer³ekeÀjCeeJej ÒeYeeJe ìekeÀCeeN³ee
IeìkeÀeb®eer ®e®ee& keÀje.







4.2.6 meeHes#eleerkeÀjCe

m e e b m k e = À e f l e k e À m e e H e s # e l e e J eeo ne mepeeleerkeÀjCee ®ee DeesIeeves Deeues uee HeefjCeece Deens.
meeHesef#eleerkeÀjCe ner meJe& ÒekeÀej® ³ee ceeveJee®eer ÒeJe=Êeer Deens. Go e. meleer, DemHe=M³elee ³eemeejK³ee
ÒeLeeb®ee eflejmkeÀej ke ÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer efJeefMe<ì Deenej IesC³ee® eer ÒeJe=Êeer, HeesMeeKe keÀjC³ee®eer ÒeJe=Êeer
DeeefCe Flej ³ee meJe& ÒeJe=Êee rb®es Oecee&®³ee veeJeeKeeueer mece Le&ve kesÀues peeles. Oecee&®³ee meboYee&le meebmke=ÀeflekeÀ
meeHes#eleeJeeoeme oesve Hewuet Deensle.

1. Heefnuee Hewuet cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eleeJeeo mece keÀeueerve meboYee&le DeefJe JeskeÀer ÒeLeeb®es meceLe&ve
keÀjlees.
2. ogmeje Hewuet cnCepes meebmke=ÀeflekeÀ meeHes#eleeJeeo De eOetefvekeÀ meceepeeleerue DemebyebOe DeeefCe Demebiele
ÒeLeebJej þeceHeCe s yeesuelees.

efnbot mebef#eHleJeeoer efkebÀJee efmLeleerJeeoer IeìkeÀ DeveskeÀoe HejbHejs®³ee v eeJeeKeeueer meleer DeeefCe
DemHe=M³elesmeejK³ee ÒeLeeb®es meceLe&ve keÀjleel e DeeefCe l³eebvee Deef Oeceev³elee osleele.


munotes.in

Page 56

56
M e e r K e e f n b o t O e c e e ¥ ® ³ e e c e t u ³ e e b ® e s J e H e j b H e j e b ® ³ ee peHeJeCetkeÀer®es Heeuev e keÀjlees. MeerKe Hee®e
ÒekeÀej®³ee `keÀ' ®es Heeueve keÀjleele.

 kesÀMe
 kebÀiee
 keÀ®í
 keÀjen
 ke=ÀHeeve

ns IeìkeÀmet×e Oeeefce&keÀ meeHes #eleeJeeoeme OekeÌkeÀe osleele.

4.2.7 meejebMe

m e p e e l e e r ³ e k e À j C e e ® e e r e f J e ® e e j O e e j e ner kesÀJeU efve³eceves DeeefCe cegu ³e DeeefCe ÒeLeeb vee ÒeceeefCele
keÀjerle veener HeCe leer Keeueerue iees<ìeRvee met®eefJeles meg×e.
1. Jele&ceevekeÀeUele mebyebefOele ve meCeeN³ee ÒeLee DeeefCe efve³eceves DeeefCe HeejbHeeefjkeÀ cegu³eeb®es
Hegve©ppeerJeve keÀjCes.
2. Oeeefce&keÀ DeuHemebK³eebkeÀ DeeefCe Flej menOeceea³eebJej leer cegu³es ueeoCes.

4.2.8 HeeefjYeeef
Nationalism : efHele=JebMeer³e
Democratic polity : ceele=JebMeer³e
Homogenization : efÜHe#eer³e
Territorialization : ceeueceÊes®ee Jeejmee
Communalization : JewJeeefnkeÀ mebyebOe
Secesionist Communalism : efHele=JebMeer³e
Separatist Communalism : ceele=JebMeer³e
Welfarist Communalism : efÜHe#eer³e
Relativization : ceeueceÊes®ee Jeejmee
Religious Fundamentalism : JewJeeefnkeÀ mebyebOe

4.2.9 mejeJeemeeþer mJeeO³ee³e

1. Yeejleer³e meboYee&le efì.kesÀ. Tceve ³eebveer ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe DeeefCe mepeeleer³ekeÀjCe ³eebvee keÀmes mHe<ì
kesÀues, ®e®ee& keÀje.
2. ÒeeosefMekeÀerkeÀjCe DeeefCe meeHesef#e leerkeÀjCe ³eeb®³ee meboYee& men Yeejleeleerue Oeeefce&k eÀ je<ì^Jeeoe®es ceeie&
leHeMeerueeves mHe<ì keÀje. munotes.in

Page 57

57
3. efì.kesÀ. Tceve ÒeefCele Yeejleer³e meboY ee&le mepeeleerkeÀjCe DeeefCe meeHesef #eleerkeÀjCe ³eeb®es cenÊJe ³eeJej
Yee<³e keÀje.

4.2.10 DeefOekeÀ DeO³e³eveemeeþer meboYe& met®eer

 Tceve, efì.kesÀ. (2001) ’efjueerpe ve De@pe De meesme& Jne³euevme , De meesefMeDeesuee@efpekeÀue
HejmHeseqkeÌìJn“ o De@ke̳etcesefve³eue efjJn³et, Jne@u³etce 53, FM³et 2, SefÒeue 2001, He=<þ ¬eÀ.
168-179.
 Tceve, efì.kesÀ. (2005), ’¬eÀe³eef meme De@C[ keÀvìsMeve Fve Fb ef[³eve meesmee³eìer“, mesie
HeefyuekesÀMeve, v³et efouueer.
 YeesUs, Yee.ue. (2002), ’Oece&efve jHes#e ueeskeÀMeenerHet{erue pe ceeleJeeoe®es DeeJneve“, [e@.
yeeyeemeensye Deebyes[keÀj DekeÀeoceer, meeleeje.








munotes.in

Page 58

58
5

Yeejleer³e meceepeele mece keÀeueerve DeeJneves :
peeleer³e ®eUJeUer efkebÀJee ieefleMeerueles®eer jCeveerleer

IeìkeÀ j®evee :

5.0 GefÎ<ìs
5.1 Heefj®e³e
5.2 peeleer³e ®eUJeUer efkebÀJe e ieefleMeerueles®eer OeesjCes
5 . 2 . 1 o e f u e l e p e c e J e e p e c e J e
5 . 2 . 2 o e s v e p e e l e e r D e e O e e e f j l e ®eUJeUerb®ee kesÀme mì[er
5.3 meejebMe
5.4 ÒeMve
5.5 meboYe&

5.0 GefÎ<ìs

 Yeejleer³e jepekeÀejCeeleerue peeleer³e ieefleMeerueles® ee DeY³eeme keÀjCes.
 1950 veblej Yeejleer³e jepekeÀejCeeleerue oefuel e meceepee®³ee Go³ee®ee DeY³eeme keÀjCes.

5.1 Heefj®e³e

peele ner Yeejleer³e meceepeeleerue meJee&le cenÊJeHe tCe& meeceeefpekeÀ mebmLee Deens. efpe®es DeO³e³eve
Yeejleer³e meceepeMeem$ee®³ee Òe ejbYeeHeemetve meg© Deens. peeleer®es Yeej leer³eeb®³ee meebmke=Àe flekeÀ, meeceeefpekeÀ
DeeefCe ceeveefmekeÀ peerJev eeleerue ÒeYeeJe DeeHeCe DeY³eemeues Deens. G ®®e peeleer³eeb®es Keeu e®³ee peeleerJejerue
Je®e&mJe ns DeyeeefOe le nesles. Hejblet 1950 veblej Yeejleer³e jepekeÀejCeele Deve skeÀ yeoue Ie[tve Deeues
DeeefCe SkeÀe veJeerve jepekeÀejCee® eer meg©Jeele Peeueer. p³eele oefuel eeb®³ee meef¬eÀ³e meceeJesMeeves
G®®eJeefCe&³eeb®³ee jepekeÀejCeeuee DeeJ neve efoues. lemes®e Deej#eCee®³ee cegÐeeuee SkeÀ peeleer³e, lemes®e
jepekeÀer³e cegÎe cnCetve ®e®exuee DeeCeues.


munotes.in

Page 59

59
5.2 peeleer³e ®eUJeUer efkebÀJe e ieefleMeerueles®eer OeesjCes

p e s J n e k e À e n e r m e e c e e v ³ e G e f Î < ì s D e m e l e e l e l e sJne neue®eeue Ie[les. ner GefÎ<ìs Òel³e#eele
Debceueele DeeCeueer peeT MekeÀleele ef kebÀJee mJeHveeb®³ee ªHeele jent MekeÀl eele peer ueeskeÀebvee celeebmeeþer
oMe&efJeueer peeles. kegÀceej ³eeb®³ee ce le s , G Ê e j Ò e o s M e e le oesve mlejebJej peeleer³e pe ceJeepeceJe menpeHeCes
Heeefnues peeT MekeÀles. SkeÀ efMe#e Ce, Oece&, jepekeÀejCe ³eemeejK³ee efJ eefJeOe meeceeefpekeÀ - jepekeÀer³e
mebIeìveebveer Dee³eesefpele kesÀuesu³ee peeleer³e meby ebOeeb®³ee HeeleUerJej. Goen jCeeLe& : meJe& GHesef#ele
peeleeRmeeþer jepekeÀer³e He#e Dee³eesefpe le kesÀuee. ogmejs SkeÀue peeleerefve ne³e jepekeÀejCeeb®eer efveefce&leer.
GHesef#ele peeleerceO³es efJeefMe<ì peeleermeeþer keÀece keÀjCeeje SkeÀ jepekeÀer³e He#e. ieg© (2016) Demes
veceto keÀjleele keÀer peeleer®es JeieeakeÀjCe keÀjC³ee le SkeÀ ceesþer De[®eCe D eens keÀejCe Jeiee&ÒeceeCes
meeceeef³ekeÀ DevegYeJe Deefmlel Jeele veener. Òel³eskeÀ peeleer®ee DevegYeJe Je sieUe Demelees DeeefC e les Deieoer efYeVe
Demet MekeÀleele.

5.2.1 oefuele peceJeepeceJe :
k e À c e u e ³ e e b ® ³ e e c n C e C ³ e e v e g m e e j , Y e e j l e e r ³ e mJeeleb$³e ue{îeemen oefueleeb®³ee ceeveJeer
nkeÌkeÀebmeeþer mebIekeÀjC³eeSsJepeer mJele:®e mJele:®es Ò eefleefveefOelJe keÀjC³eeme meg©Jeele kesÀueer, mJele:®³ee nkeÌkeÀebmeeþer
Deeûen Oejuee. [e@. Deebyes[keÀj ³eebveer efye´efìMeebke À[tve Lesì oefueleebmeeþer je pekeÀer³e nkeÌkeÀ ceeefieleues
DeeefCe mJeleb$e Je efJeMesefJeueerve Peeuesu³ee jepekeÀer³e ieìe le njJeues Demeles (keÀceue, 2015).

5.2.2 oesve peeleer DeeOeeefjl e ®eUJeUerb®ee kesÀme mì[er :
1) cejeþe Deeboesueve :
H e e j b H e e e f j k e À e f j l ³ e e c e j e þ e n s D e e j # e C e e ® ³ e e e f J e j e s O e e l e D e e n sle. 1982 ceO³es DeCCeemeesnye
Heeìerue ³eeb®³ee vesle=lJeele cejeþe ce nemebIeeves peele-DeeOeeefjle Deej#eCeeu ee efJejesOe oMe&efJeuee neslee. meJe&
cejeþîeebvee ceeieemeJeieea³e cnCetve Jei eeake=Àle keÀjeJes DeMeer ceeieCeer keÀjC³eemeeþer Heeìer ue ³eebveer DeeefLe&keÀ
efvekeÀceeieCeer keÀjCeeN³eebveer ceb[ue Dee³eesie e®³ee efMeHeÀejMeeR®ee cnCepes Deesyeer meer Deej#eCeeuee efJejesOe kesÀuee.
kegÀceej cnCeeues keÀer, cejeþîeebveer H e e j b H e e e f j k e À H e C e s m J e l e : u e e ³ e e s × e lemes®e MesleerÒeOeeve cnCetve Heeefnues
Deens, p³eeb®eer ceneje<ì^e®³ee jepekeÀer³e vesle=lJ eeJej HekeÀ[ nesleer. leLe eefHe, Mesleerletve Ieìl³ee
HejleeJ³eecegUs, mesJee DeeefCe %eeve ³e eJej DeeOeeefjle #es$eele peeieeflekeÀerkeÀjCeevebl ej®³ee GlkeÀIesC³ee®³ee F®íscegUs DeeefCe Flej ceeieemeJeieea³e peeleer ®³ee jepekeÀer³e efMe[er®³ee Jee{erJejerue YeerleercegUs
cejeþe meceepeeves ³ee meceepeeuee Flej ceeieemeJeieea³e ÞesCeerle meceeJes Me keÀjC³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. 13
peguew, 2016 jespeer cejeþe pe eleer®³ee 14 JeceÐeOegboebveer efveIe&=Ce meecetefnkeÀ yeueelkeÀej keÀ©ve efle®ee Ketve kesÀu³ee® eer Ieìvee Ie[ueer DeeefCe l³eebveer
v³ee³ee®eer ceeieCeer kesÀueer. cegueeRveer ³ee ®eUJeUer®es vesle=lJe kesÀues. ®eUJ eUer®es JewefMe<ìîe Demes nesles keÀer
p³eele SkeÀner veslee veJnlee DeeefCe cees®ex keÀesCel³eener IeeskesÀues peele Demes, l³eeb®³eekeÀ[s D e m e u e s u e s H e À u e k e À D e e e f C e Y e ieJes OJepe ns l³eeb®es mebosMe
Heesnes®eefJeC³eekeÀefjlee Hegjsmes nesles. Deej#eCee®³e e l³eeb®³ee ceeieCeer®ee l³eebv eer Hegve©®®eej kesÀuee,
meg©Jeeleeruee cejeþe Deej#eCe 16… neles, cee$e meO³ee efMe#eCeele ns 12… D eens DeeefCe 2019 He³e¥le
mejkeÀejer veeskeÀN³eebceO³es 13… Deens. munotes.in

Page 60

60
2) GÊej ÒeosMeeleerue je p³e DeeefCe jepekeÀejCe :
1 9 5 0 ® ³ e e o M e k e À e l e K e e u e ® ³ e e D e e e fCe ceeieeme peeleeRleerue ueeske À jepekeÀer³e¢<ìîee SkeÀef$ele
veJnles DeeefCe meJe&®e #es$eeJej G®®eJeef Ce&³eeb®es l³eeb®³eeJej JeeF&ì jerleerves Je®e&mJe jeefnues. DeewHeefveJesefMekeÀ
(JemeenleJeeoer) keÀeUele GÊej Yeejl eele ye´eïeCeefJejesOeer keÀesCel³eener ®eUJeUer®ee Fefleneme veener. Hejbleg
1960 ®³ee oMekeÀele Keeue®³ee DeeefCe c eeieemeJeieea³e peeleer veJeerve cenÊJe HetCe& jepekeÀer³e MekeÌleer cnCetve
meceesj Deeu³ee, p³eeves Yeejleeleer ue jepekeÀer³e meÊesJej Je®e&mJe De meuesu³ee G®®e peeleeRvee efJejesOe
oMe&efJeuee DeeefCe keÀ[keÀ ÒeeflekeÀej kesÀuee. keÀe Bûesme®es mejkeÀej He[u³eeveblej Dev³e jepekeÀer³e He#eebveer
YeepeHee, meHee DeeefCe yeme HeemeejK³ee cegK³ele: GÊej ÒeosMeceO³es ÒeJesMe kesÀuee. ce b[U Dee³eesieeveblej
GÊej ÒeosMeceO³es jepekeÀejCee ves SkeÀerkeÀ[s G®®e peeleer DeeefCe DeesyeeR meerceO³es ®ekeÀcekeÀer Heefnu³ee DeeefCe
ogmejerkeÀ[s DeesyeermeeRvee efvecve peeleer®ee efJejesOe ner Heeefnuee. ce nÊJee®ee cegÎe cnCepe s pesJne oefuele
vesl³eebHewkeÀer SkeÀ cegK³ecebef$eHeoer efomeueer lesJne DeeleeHe³e¥le vegmel³ee yeI³ee® ³ee YetefcekesÀle DemeCeeN³ee
oefuele ueeskeÀebceOeerue jepekeÀer³e Jele&CetkeÀ meeJe&peefvekeÀHeCes yeou euesueer efomeueer.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) oefuele mebIe2) peeleerJej DeeOeeefjle keÀesCeleerner SkeÀ meeceeefpekeÀ ®eUJeU meebiee.








5.3 meejebMe

³ e e Y e e i e e l e p e e l e e r - p e c e J e e p e c e J e k e s À u³eeves osMee®es jepekeÀer³e ef®e$e ke Àmes yeouet MekeÀles ³eeefJe®e®ee& kesÀueer iesueer DeeefCe mJemecetn keWÀefêle Jele&ve ef JekeÀefmele nesTve ner oerIe&ke ÀeU mecem³ee Demet MekeÀles.

5.4 ÒeMve

1) oesve peeleer peceeleer®³ee ®eUJeUerJej ìerHe efuene.
2) peeleer Je jepekeÀejCee®ee mebyebOe GoenjCeemen Lees[ke̳eele meebiee.

5.5 meboYe&

 https://www.ncbi.nlm.nih.go v/pmc/articles/PMC6515727/
 https://unemploymentinindia.cmie.com/
 https://economictimes.indiatimes.com/news/economy/indicators/unem
ployment-rate-dips-to-23-97-data-from-cmie-
shows/articleshow/75689370.cms munotes.in

Page 61

61
 https://www.orfonline.org/expert-spe ak/anti-globalisation-wave-affect-
including-us-eu/
 https://hbr.org/2017/07/globalization-in-the-age-of-trump
 https://www.wired.com/story/how-whatsapp-fuels-fake-news-and-
violence-in-india/
 https://theprint.in/india/spreadi ng-fake-news-rumours-on-covid-19-
can-land-you-in-jail-for-a-year/387611/
 https://www.ncbi.nlm.nih.go v/pmc/articles/PMC6515727/
 https://www.prsindia.org/theprsblog/ explainer-citizenship-amendment-
bill-2019
 http://egazette.nic.in/WriteReadData/2019/214646.pdf
 https://www.thehindu.com/news/n ational/migrant-woes-greatest-
manmade-tragedy-in-india-since-partition-ramchandra-
guha/article31663219.ece
 https://www.ugc.ac.in/oldpdf/C onsolidated%20list%20of%20All%20
Universities.pdf
 https://shodhganga.inflibne t.ac.in/bitstream/10 603/51963/8/08_chapter
%203.pdf
 https://shodhganga.inflibne t.ac.in/bitstream/10 603/60853/9/09_chapter
%203.pdf
 All the sites have been referred on 12th May 2020.
 Guru, Gopal.(2016) Shifting categories in the discourse on caste and
class." Economic and Political Weekly 51, no. 47: 21-25.
 Kumar, M. (2009).Reservations for Marathas in Maharashtra.
Economic and Political Weekly, 44(14), 10-12.
 Kamal, W. (2015) India Dalit Assertion and Electoral Politics in India
with reference to UP, International Journal of Multidisciplinary
Research and Development , Volume: 2, Issue: 6, 230-233
 Mathur, P., &Mascarenhas, L. (2019). LIFESTYLE DISEASES:
Keeping fit for a better tomorrow. The Indian journal of medical
research, 149(Suppl 1), S129.
 https://www.ncbi.nlm.nih.go v/pmc/articles/PMC6515727/
 Vivek Kumar, (2002) Caste Mobilization in UP and its Impact on
Assembly Election, Mainstream, Vol. XXXX, No. 10, cited from
https://sg.inflibnet.ac.in/jspui/bits tream/10603/225035 /5/07_chapter2.p
df
 Vivek Kumar (2006), India’s Roaring Revolution: Dalit Assertions
and New Horizons, Gagandeep Publications, Delhi.

munotes.in

Page 62

62
6
JebefMekeÀ Deefmcelee, efuebieYeeJe DeeefCe
meerceebleerkeÀjCee® es Hetve&GLeeve
(RESURGENCE OF ETHNIC IDENTITIES,
GENDER AND MARGINALIZATION)

ÒekeÀjCee®eer j®evee :

6.0 GefÎ<ìs
6.1 ÒemleeJevee
6.2 JebefMekeÀ Deefmcelee
6.3 JebefMekeÀ Deefmcelee J³eeK³ee
6.4 JebefMekeÀ Deefmceles®eer JewefMe<ìîes
6.5 JebefMekeÀ Deefmceles®³ee mecem³ee
6.6 JebefMekeÀ Deefmcelee mecem³ee Ghee³e³eespevee
6.7 efuebieYeeJe
6.8 efuebieYeeJe J³eeK³ee
6.9 efuebieYeeJee®eer JewefMe<ìîes
6.10 efuebieYeeJee®eer mecem³ee
6.11 efuebieYeeJe mecem³ee®es Hegve&Gleeve
6.12 meerceebleerkeÀjCe
6.13 meerceebleerkeÀjCe J³eeK³ee
6.14 meerceebleerkeÀjCe®eer JewefMe<ìîes
6.15 meerceebleerkeÀjCee®es IeìkeÀ
6.16 meerceebleerke ÀjCee®eer keÀejCes
6.17 meerceebleerkeÀjCee®eer mecem³ee
6.18 meerceebleerkeÀjCee®³ee Hetve&GLeeHe vee®ee ³eespeveelcekeÀ keÀe³e&¬eÀce
6.19 meejebMe
6.20 legce®eer Òeieleer leHeemee
6.21 meboYe& ûebLe


munotes.in

Page 63

63
6.0 GefÎ<ìs (OBJECTIVES)

6. meerceebleerkeÀjCee®eer mebk eÀuHevee mecepetve IesCes.
7. JebefMekeÀ Deefmcelee, efuebieYeeJe D eeefCe meerceebleerkeÀjCee®es Hetve&GLeev ee®es meefJemlej efJeMues
6.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)

m e b H e t C e & c e e v e J e e r m e c e e p e e ® ³ e e p eerJeve J³eJenejeceO³es efJeefYeVele s®es mJeªHe DeY³eemeC³eeme efceUles
ner efJeefYevvelee JebefMekeÀlee Oece&, ef uebie, peele, meebÒeoe³e, YeeDeeOeejs HeenC³eeme efceUles. DeeHeu³ee mecetneceO³es Òel³eskeÀ J³eeqkeÌleuee JebefMekeÀ DeeefCe efuebie YeeJee®³ee
DeeOeejs pevcepeele DeefmlelJe ÒeeHle n e s l e D e m e l e s . l ³ e e D e e O e e j s J ³ e e q k eÌle HejbHejs®³ee DeeOeejs DeesUKeer
efvecee&Ce nesleer. l³eevegmeej l³eeb®es JeieeakeÀjCe Deee fCe efYeVeles®³ee mJeªHeeceO ³es mHe<ìlee nesle Demeles.
l³ee®eer J³eJenejeceO³es peHeCetkeÀ kesÀ ueer peeles. ner Jeieeake=Àle mlejerke=À le DeeefCe YesooMe&keÀ J³eJemLee m$eer-
Heg©Fl³eeoer mJeªHeele mHe<ì nesles. ner JeemleJee®ee J³eJenej mHe<ì keÀjles ³ ee®ee mebyebOe peeCeerJe vewefveJes®³ee
lekeÀe&®³ee DeeOeejs mLeeefHele nesleele. JebefMekeÀlee Je ef uebieYeeJe DeeefCe meerceebleer keÀjCe mJeªHe pejer JesieUs
Demeues lejer ³ee ceOetve Jej®e{ ÞesCeerj® evee keÀuebkeÀ DeeefCe YesoYeeJee®eer peeCeerJe DeefOekeÀ ÒekeÀì nesles. ³ee
peeCeerJes mebIeìerle mJeªHe ÒeeHle ne sT ueeieles. ³eeletve mec eepeJ³eJemLee HeefjJele&vee® ³ee mebyebOeer veJeerve
GlLeevee®ee DeeefCe Hegve&j®eves®ee ef Je®eeje®eer peeCeerJe SkeÀJeìC³eeme mene ³³e þjles. ³eemeeþer ueeskeÀMeener
efJe®eej He×leer®ee JeeHej keÀ©ve meceepeele efJe MeemeveJ³eJemLee ³ee meceesj DeeJneve GYee keÀjC³eele ³esles. ³ee efJeceeveJeer nkeÌkeÀ DeefOekeÀej DeeefCe me gOeejCeelcekeÀ ³eespevee®eer efveefce&lee r keÀ©ve ³ee mebyebOeer®³ee mecem³ee
mees[JeC³eeme keÀe³e&¬eÀcee®ee r DeeefCe J³eJeneje®eer Decebu eyepeeJeCeer keÀjC³eele ³esl eevee HeenC³eeme efceUles. ³ee
mebyebOeer meKeesue mebkeÀuHeveelcekeÀ efJeMuesmebkeÀuHevee efJeefJeOe Demeu³ee lejer l³eeceOeerue menm ebyebOe ne Jebef®eleles®³ee p eeefCeJee J³eJenejeMeer mHe<ì
neslees. cnCetve ³ee efþkeÀeCeer JebefMekeÀ Deefmcelee, efuebieYeeJe D eeefCe meerceebleerkeÀjCe ³eeb ®³eeleerue HejmHejmebyebOe
ne l³eeb®³ee GLeevee®³ee mebyeb Oeer keÀe³e&¬eÀce mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

6.2 JebefMekeÀ Deefmcelee (ETHNIC IDENTITY)

e f J e e f J e O e e H e t C e & m e c e e p e e c e O ³ e s JebMe DeeefCe JebefMekeÀles®es mJeª He DeefOekeÀ mHe<ì efomeles. ³ee
mebyebOeer®eer DeveskeÀ ÒeMve Jee{leevee HeenC³eeme efceUl eele. ner mecem³ee meceepeMee m$e, ceevemeMeem$e DeeefCe
ceeveJeJebMeMeem$e ³ee meeceeefpekeÀM eem$e DeY³eeme Meeñeele De veskeÀ DeY³eeme mebMeesO evee®ee keÀjC³eele ³esle
Deensle. JebefMekeÀ Deefmcelee ner mebkeÀ uHevee ÒeecegK³eeves J³eeqkeÌle®³ee meec eeefpekeÀ Deefmcelee cnCegve yengmebK³ee
mecegoe³ee®³ee meboYee&le mecepetve Ieslee ³esles. ner Deefmc elee meeceeefpekeÀ DeeefCe meeb mke=ÀeflekeÀ mecetneceOetve
DeefOekeÀ mHe<ì DeOeesjsefKele nesles . meceepeMeem$e DeeefCe ceeveJeJebMeMeem $e DeY³eeme MeeKeeceO³es mecegne®³ee
HeeleUerJej JebefMekeÀ Deefmcel es®ee DeY³eeme kesÀuee peelees.
munotes.in

Page 64

64
meO³ekeÀeUele meceepeMeem$e DeY³eeme MeeKeeceO³es JebefMekeÀ Deefmcelee mebk eÀuHeves®es efJeMuesyengDee³eeceer mJeªHeele mHe<ì kesÀuee Deens. ner mebkeÀuHevee yengmebK³e ele mecetoe³eeJejleer Je befMekeÀ Deefmcelee
ner meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeefmlelJee®eer peHeCetkeÀ DeeefCe He g{erue efHe{îeeceOeerue meb¬eÀceve
keÀjC³ee®³ee DevegMebieeves mHe<ì nesles . ³ee®es mJeªHe meeceeefpekeÀ DeeefCe je pekeÀer³e keÀe³e&¬eÀceeJejleer mHe<ì
efometve ³esles veeiejer nkeÌkeÀe®³ee ÒeMveemebyebOeer De cesefjkeÀe osMeeceO³es mHe<ì efometve ³eslees ³eeletve Black
live matter mebyebOeer®ee peve®eUJeU GYeejC³ee®es GoenjCe mecepetve Ieslee ³eslees.

JebefMekeÀ Deefmcelee mebyebOeer®ee DeY³eeme keÀjle Deme leevee JebefMekeÀ meceto³eeceO eerue efJeefJeOe JebefMekeÀ
Deefmceles®es legueveelcekeÀ mJeªHe DeY³ eeme ³esles. JebefMekeÀ De efmcelesceO³es JebMe mJel e:®eer DeesUKe efkebÀJee
J³eeqkeÌleie mJe uesyeue ner JebefM ekeÀ mecetn cnCetve keÀjC³eele ³esles. JebefM ekeÀ mecegneceOeerue Je bMeeefJepeeCeerJe DeeefCe DeeHeues HeCee®eer YeeJevee DeeefCe JebefMekeÀ Deefmceles®es ÒeefleefveefOelJ e ³ee efJe%eeve ner cetu³e DeeOeeefjle De eefCe mecetn JebefMekeÀ mebyebOeerle mebmke=À leer cetu³e mebIeìvee Fl³eeoer. ceOetve mHe<ì
nesles. lemes®e meecegoeef³ekeÀ mebIeìveelcekeÀ DeeefCe DeeH euesHeCee®eer YeeJevee ner Jebe fMekeÀ Deefmceles®es mJeªHe
mHe<ì keÀjles. ner J³eefÊeÀiele Deeef Ce meecegoeef³ekeÀ mlejeJejleer DeesUK eueer peeles. leer DeuHemebK³eekeÀ
cnCetve DeesUKeues peeles.

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e e f J e k e À e m e e ® ³ e e c e O ³ e s m J e l e : ® e s JeieeakeÀjCee®es Deefmcelee yeebOeCeerkeÀjCe keÀjC³eele
nesles. ³ee Deefmceleer®ee mebyebOe ne ceeveefmekeÀ J³eJenejeMeer D eens. l³eeb®ee mebkeÀuHevee DeeefCe efveefmHeleerkeÀjCe
³eeletve JebefMekeÀ Deefmceles®ee efJeke Àeme neslees. ner Deefmcelee yeebOeCeer ke =Àleer efvecee&Ce nesles. ner Deefmcelee
efJeefJeOe mecegoe³eele JesieUsHeCe efvecee&Ce keÀjleele l³eeb vee yengmebK³ee mecetoe³eeHeemetve JesieUsHeCe efvecee&Ce
keÀjCeeje mecetn cnCetve mecepeleele. ³e e DeefmcelesJejleer JebefMekeÀ, meebmke= ÀeflekeÀ DeeefCe je<ì ^er³e Deefmceles®es
DeefOekeÀ ÒeYeeJe mHe<ì efomelees. JebefMek eÀ Deefmcelee ner mebkeÀuH evee MeejerefjkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ Hewuet ceOetve
mecepetve Iesleevee iewjmecepe efvecee&Ce nesleele. ner J³eeq keÌleiele MeejerefjkeÀ keÀe Ue DeeefCe ieesje jbie ³ee
DeeOeejs JesieUer JebefMekeÀlee mHe<ì nesles lej JebefMekeÀ D eefmceles®es meeceeefpekeÀ mJeªHe / Hewuet ne meecegoeef³ekeÀ
SkeÀef$ele mecegoe³e cnCetve DeesUKe mHe<ì nesles, ³eeb®eer mebkeÀuHevee meefJemlej DeLee&vee mecepetve IesCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.

6.3 JebefMekeÀ Deefmceles®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF ETHNIC
IDENTIY)

JebefMekeÀ Deefmcelee ner mebkeÀuHevee mecepetve Iesle Demeleevee JebefMekeÀ ³ee Meyoe®eer efveefce&leer keÀMeer
Peeueer ns mHe<ì keÀjlee ³esF&ue. Ethnic ³ee Fbûepeer Meyoeme JebefMek eÀ Demes cnCeleele. ne Meyo
Ethnic ne ue@ìerve DeeefCe ûeerkeÀ ³ee Meyo Ethnicas DeeefCe Ethnikas ³ee oesvner Meyoe®ee DeLe&
Nation je<ì^ neslees. ûeerkeÀ YeeDeeefCe Ethos ³ee MeyoeceOetve ueeskeÀeb®eer ye ebOeCeer SkeÀ$eerle peerJeve peieCes lemes®e meeJe&peefvekeÀ ÒeLee®es
SkeÀ$eerle meepejerkeÀjCe keÀjCes Demee Deens. ogmeje Meyo cnCepes Identity cnCepes Deefmcelee. ne Meyo
ue@efìve YeeJemlet mebyebOeerle meJe& HeefjefmLeleer ceO³es leer mJ ele: ceO³es SkeÀmebIe DemeCe s Demee Deens. ³ee oesvner
MeyoeceOetve Ethnic Identity J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e bkeÀuHevee efvecee&Ce Peeu eer ³ee®ee DeLe& SKeeÐee
je<ì^eceO³es meceeve iegCeOecee&®es yeebefOeuekeÀer DemeCe eje ª{er ÒeLee HejbHeje®es He eueve keÀjCeeje mecegoe³e munotes.in

Page 65

65
cnCetve DeesUKeues peeles. JebefMekeÀ Deefmcelee ner j® eveeke=Àle mebkeÀuH evee Deens. l³eeceO³es J³eeqkeÌleiele
¢ef<ìkeÀesCe keWÀefêle Deens. pe es efJeefMe<þ meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=Àefl ekeÀ mecegoe³eeMeer meby ebOeer yeebefOeuekeÀer
efvecee&Ce keÀjlees. ner keÀjle Demeleevee JebMe, je<ì^, ketÀ ue, ÒeeflekeÀ KeeveHeeve JesMeY etiee³eve, mebieerle DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ keÀe³e&¬eÀce ³ee mebyebOeer®ee IeìkeÀeMeer mebyeb Oe mHe<ì neslees. JebefMekeÀ
Deefmcelee ner Heg{®³ee efHe{îeebvee nml eeblejerle keÀjC³eele ³esles l³eecegUs meelel³e DeeefCe ieefleMeeruelescegUs
JebefMekeÀ Deefmceles®es Deef mlelJe efìketÀve Deens.

1) ÖesÀ[^erkeÀ yeLe& (Fredric Barth 1969) ³eeb®³ee celes ’JebefMekeÀ Deefmcelee cnCepes Òel³eskeÀ
mecegoe³eeceO³es HejmHeje®³ee ceO³es efme ceejs
2) efHeÀvve³es (Phinney) ’JebefMekeÀ Deefmcelee ner yeng Dee³eeceer SkeÀe Deefmceles®³ ee meboYee&le efveefce&leer
Deens leer efveefM®ele JeieeakeÀjCe veener HeCe mJe DeeefCe JebefMekeÀ H eeMJe&Yetefce efJeefJeOe Hewuetb®eer mecepe Deens. leer
J³eeqkeÌleiele cnCetve efveefce&le DeeefCe Hetve&efveefce&le mebyebefOele JebefMek eÀ peeCeerJe peeie=le efvecee&Ce keÀjleele le er
meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ yeep et ceO³es mHe<ì efomeles.“

3) ³egìs ®es³egbie (Yuet Cheung 1993) ³eeb®³ee celes ’JebefMekeÀ Deefmc elee cnCepes JebefMekeÀ mecegn
efkebÀJee Jeejmee mebyebOeer DemeCeejer meueievesMeer DemeCeejer ceeveefmekeÀlee cn Cepes JebefMekeÀ De efmcelee nes³e.“

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r H e e f j e f m L e leer mebyebOeerle DeeefC e meboYe&leªHe mebyebOeer le Deens. JebefMekeÀ
mecetneceO³es peeCeerJe ner Heg{®³ee efHe{îeebvee Òemeeefjle keÀjC³eele ³e sles. l³eecegUs J³eeqkeÌleiele DeeefCe
meecegoeef³ekeÀ peerJeveele mebmke=Àleer Y eeyeebOeCeer nesles.

6.4 JeebefMekeÀ Deefmcel es®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
ETHINIC IDENTITY)

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r y e n g D e e ³ e e c eer meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mJeªHeeceO³es mecepetve Ieslee
³esles. ³eeletve DeeHeueer mJeel eb$³e Deefmcelee efìkeÀJetve þs JeC³eele ³esles. ns®e l³eeb®³ee DeefmlelJee®es meene³³eeves
þsJeues peeles. ³ee®eer Je wefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.

1) YeewieesefuekeÀ #es$e (Geographical Area) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r J e b M e e ® ³ e e m e b o Y e & m e c e p e t v e Iesle Demeleevee Yeewieesefueke À #es$eeMeer mebyebefOele
Deens keÀejCe efJeefMe<ì YetÒeosMeece O³es jenCeeje JebefMekeÀ mecegoe³ e ne ueeskeÀmebK³ee, m$eer-Heg©meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke= ÀeflekeÀ J³eJeneje®³ee meboYee&le mecepe tve Ieslee ³eslees. l³ ee YetÒeosMeeJejleer
jenCeeN³ee ueeskeÀeb®eer peerJeve He×leer ner JebefMekeÀ Deefmceles®eer peHeCe tkeÀ keÀjC³ee®eer DeeefCe mJeleb$e
DeefmlelJee®eer DeesUKe YeewieesefuekeÀ #es$eecegUs mHe<ì efometve ³esles.


munotes.in

Page 66

66
2) meboYe& DeeefCe HeefjefmLeleer (Contextual and Situational) :
JebefMekeÀ Deefmcelee ner meboYe& Deeef Ce HeefjefmLeleer®³ee mebyebOeerle De meles peMeer JebefMekeÀ Deefmcelee
ner YeewieesefuekeÀ #es$eeMeer mebyebOeerle Demeles l³eeu ee meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke= ÀeflekeÀ J³eJeneje®ee meboYe&
DeeefCe HeefjefmLeleer mebyebOe pees[C³eele ³eslees. ner Jebe fMekeÀ Deefmcelee ner meboYee&u ee DeeefCe HeefjefmLeleervegmeej
Jele&ve J³eJenej DeeefCe ceeveefmekeÀlesMe er mebyebefOele Deens. l³eevegmeej Jebe fMekeÀ Deefmceleer®es J³eJenej mHe<ì
keÀjlee ³eslees.

3) JebefMekeÀ Deefmceles®eer peeCeerJe (Consciousness of Ethical Identity) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r p e e C e e r J es®³ee J³eJenej Deens. efJeefMe<þ YetYeeie Jejl eer jenCeeje JebefMekeÀ
mecetn ne peeCeerJes®³ee DeeOeeefjle me bIeefìle nesle Demelees DeeHeu³ee Jeeb efMekeÀ mecegneceO³es DeeHeuesHeCee®ee
YeeJevee DeeHeguekeÀer menevetYetefle me nkeÀe³e& Òesce efpeJneUe Fl³eeoer ceOetv e peeCeerJe efveefce&leer nesles. l³eecegUs
JeebefMekeÀ Deefmcelee DeefOekeÀ mHe<ì efomegve ³esles.

4) mJele:®eer DeesUKe (Self Identification) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r m J e l e : ® e er DeesUKe Deens. keÀejCe JebefMekeÀ Deefmcelee DemeCeeje mecetneleerue
J³ekeÌleer DeeHeues DeefmlelJe mHe< ì keÀjleele leer keÀjle Demeleevee m eebmke=ÀeflekeÀ ÒeLee HejbHeje, ª{er
®eeueerefjleer keÀe³eos ueeskeÀv eerleer Fl³eeoer ceeO³eceeletve DeeHeues mJele:®eer DeesUKe efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles.

5) HeejbHeeefjkeÀ ¢ef<ìk eÀesve DeeefCe He×leer (Traditional attitude and practices):
JebefMekeÀ Deefmcelee ner HeejbHeefjkeÀ ¢ e f < ì k e À e s v e D e e e f C e H e × l e e r c e O e t v e efveefce&leer neslees. JebefMekeÀ
Deefmcelee ner HeejbHeefjkeÀ J³eJenejeMeer meeceeefpekeÀ Deeef Ce meebmke=ÀeflekeÀ J³eJeneje®eer mebyebefOele Deens.
JebefMekeÀ Deefmcelee ner HejbHejeMeer meby ebOeerle Demeles l³ee mebyebOeerle ÒeLee, HejbHeje cetu³e efve³eceves ³eeceOetve
peerJeve peieC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve Deee fCe J³eJenej He×leer efveefM®ele nesl e Demeles. l³ee DeeOeejs DeeHeu³ee
mecegne®eer JebefMekeÀ Deefmcel ee mHe<ì keÀjC³eele ³esles.

6) mJe³ebkeWÀêer³elee (Self Centric) :
JebefMekeÀ Deefmcelee ner mJe³ebkeWÀefê³elee DeeOeeef jle Deens. JebefMekeÀ Deefmcelee J³ekeÌleer DeeefCe
mecegneves OeejCe kesÀu³eeveblej l³ee me cegneMeer DeHesef#ele DemeCeejer Jele&v e efjleer nîee Þes<þ Deensle Demee
DenceYeeJe efvecee&Ce kesÀuee peelees lesJne l³ee mecegn euee®e Þes<þ mecepetve Flejeb vee mecegneuee og³³ecele%e
osC³ee®³ee ¢<ìerves HeenC³eele ³e sles. HeefjCeeceer J³eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³e ns®e DeeHeu ³ee JebefMekeÀ Deefmcelesuee
Þes<þ mecepegve Flej mece goe³eeuee og³³ecelJee®eer keÀefve<þHeCee®ee keÀceer opee& uesKevee®³ee YetefcekeÀe
efveYeeJeleele.

7) JebefMekeÀ Deefmcelee meebÒeoeef³ekeÀlee (Ethnic Identity Communial) :
e f J e e f M e < ì J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r m e e b Ò e o e e f ³ e k e À peerJeve He×leer cnCetve DeesUKe efvecee&Ce keÀjle
Demeleele. JebefMekeÀles®ee mebyebo ne meebÒeoeef³ekeÀ mJe©He ÒeeHle nesle Demeles. l³eecegUs l³ee®es efJeefMe<ì
mJeªHeele peerJeve J³eJenej mHe<ì neslees p³eeletve l³ee b®³ee Deefmceles®es mJeªHe mHe<ì nesles. l³eecegUs Flej
mecegoe³eeHeemetve DeeHeu³ee peerJeve He×leer JesieUsHeCee mHe<ì keÀjleele l³ eeuee meebÒeoeef³e keÀles®es mJeªHe
mHe<ì Deens.
munotes.in

Page 67

67
8) meboYe&mecegn (Reference Group):
JebefMekeÀ Deefmcelee DemeCeeje mecegoe³e ne mebo Ye& mecegneceOetve J³eJenej mHe<ì Demelees. ne
mecegneceO³es efJeefMe<ì mecegne®eer ªHeer, ÒeLee, Hejb Heje, efve³ece, cetu³e, peerJeveHe×leer meboYe& mecepetve
Dee®ejCeele DeeCeC³ee®es keÀece keÀjle Demeleele. DeeHeu³ee Jebe fMekeÀ Deefmceles®eer J³eeHekeÀ p eeCeerJes®³ee
DeeOeejs J³eJenej mHe<ì keÀjleele. l³eecet Us meboYe& mecetn ne meeceeefpekeÀ Oeeefce&keÀ meebmke=ÀeflekeÀ jepekeÀer³e
DeeefLe&keÀ mJeªHeeceO³es mHe<ì neslees. l³ee®ee Jele&veelcek eÀ Dee®ejCe peeCeerJe vesefCeJes®³ ee lekeÀe&Meer megmebiele
Jele&ve J³eJenej leHeemetve Heeefnuee peelees. l³eecegUs JebefMekeÀ Deefmcelee n e r m e b o Y e & m e c e t n e ® ³ e e m e b o Y e e & l e
DeLe&HetCe& J³eJenej mHe<ì keÀjlees.

9) JebefMekeÀ Deefmcelee iegbleeieglelee (Complexity of Ethinic Identity) :
e f J e e f M e < ì J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e D e m e C e e j e m e c e t n ne iegbleeiegbleer®ee J³eJenej mHe<ì keÀjleele. keÀejCe
JebefMekeÀ Deefmceles®es mHe<ìe rkeÀjCe keÀjlee ³esle veener. l³ee®³ee peerJeve J³eJenej DeeefCe Jele &ve He×leer efometve
³esles. Òel³eskeÀ JebMee®eer mJeleb$e Deefmcelee OeejCe keÀ jC³eele ³esles l³eecegUs mec eeve JebMee®³ee iegCee®³ee
DeeOeejs DemeCeeje SkeÀcesJe JebefMekeÀ De efmcelee mHe<ì nesles. l³eece gUs efJeefJeOelee DemeCeeje JebefMekeÀ Deefmcelee
mecegn ne iegbleeiegbleer®³ee mJeªHeele Deefmcelee J³eJenej mHe<ì keÀjlees.

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e s m J e ª H e n s J ³ e J e n e e f j k e À Jele&ve J³eJeneje®³ee mlejeJ ejleer mHe<ì nesles. ne
J³eJenej peeCeerJe DeeOeej keWÀefêle c eeCetve peerJeve peieC³ee®ee keÀe³e& ke Àjleele. owvebefove J³eJenejeleerue
©{er, ÒeLee, HejbHeje efve³ece cegu³e J³eJeneje®es peerJeve DeefOekeÀ iegblee iegbleer ceOetve mHe<ì nesles. ³eemeeþer
JebefMekeÀ Deefmcelee J³eJenej mece petve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) JebefMekeÀ Deefmceles®eer J³eeK³ee meebiee.





2) JebefMekeÀ Deefmceles®eer JewefM e<ìîes meefJemlej mHe<ì keÀje.








munotes.in

Page 68

68
6.5 JebefMekeÀ Deefmceles®eer mecem³ee (PROBLEMS OF ETHNIC
IDENTITY)

p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r J e b M e O e ce& efuebie YeeefJeefJeOelee DeefOekeÀ mHe<ì efomeles. ³e eceO³es ÒeecegK³eeves JebefM ekeÀ Deefmceles mebyebO eer®³ee ÒeMvee®es mJeªHe
DeefOekeÀ mHe<ì efomeles. efJeMes³esles. DecesefjkeÀe meejK³ee Òeiele osMe eceO³es JeCe& Jeeoe®³ee DeeOeejs Devesk eÀ DeeefÖeÀkeÀve efveûeesueeskeÀebvee
mecem³eeveerMeer ceeveJeer nkeÌkeÀe®³ee DeeO eejs mebIejepekeÀer³e ceeieemeuesHeCee veeieefjkeÀ lJe mLeueeblejCe, ceeveJeer nkeÌkeÀ, Deelcemevceeve, meebmke=ÀeflekeÀ
iegbleeiegblelee, yengmebmke=À leerJeeo, meeHes#eJeef®eblelee , meY³eleekeÀjCe DeeefCe peeieef lekeÀjCe Fl³eeoer DeveskeÀ
ÒeMve Je mecem³eebvee JeebefMekeÀ Deefmceles ®³ee mecegneuee meeceesjs peeJes ueeieles.

1) meeceeefpekeÀ DeeefLe &keÀ ceeieemeuesHeCee (Socio-Economic Backwardness) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r m e e c e e e f p e k e À D e e e f L e & k e À ceeieemeuesHeCee®³ee mecem³ee DeefOekeÀ efomeles.
JebefMekeÀ Deefmceles®eer peeCee rJe ner meeceeefpe keÀ opee& Je mebOeer ceOeerue efJe mebieleer DeefOeke À mHe<ì efomeles.
l³eebvee Demeceevelee MeesefJekeÀemee®³ee mebOeer meeOev es DeeefCe veHeÀe efceUJeC³ee® ³ee DeeOeejs ceeieemeuesHeCee efvecee&Ce kesÀues peeles.
DeeefLe&keÀ Mees
2) veeieefjkeÀlJe (Citizenship) :
JebefMekeÀ Deefmcelee mecegnevee veeieefjkeÀlJee® eer mecem³ee DeefOekeÀ ÒeceeCeele mHe<ì efomeles.
peeieeflekeÀ mlejeJejleer JebMee®³ee DeeOeejs veeieefjk eÀlJee®³ee ceev³eles®es mJeªHe HeenC³eeme efceUles.
JeemleefJekeÀ Heenlee Òel³eskeÀ veeieef jkeÀeuee veeieefjkeÀlJee®³e e meceeve DeefOekeÀej efceUCes ne cegueYetle
DeefOekeÀej Deens. HeCe Òel³e#eele J e C e & Y e s o e ® ³ e e D e e O e e j s k e À e U e -ieesje DeMee Yesoe®³ee DeeOeejs
veeieefjkeÀlJee®es DeefOekeÀeje®eer ie U®esHeer kesÀueer peeles. DeeefÖeÀke Àe-DeeefMe³ee Keb[eleerue ke=ÀueeskeÀeb®³ee veeieefjkeÀlJee®eer me cem³ee DecesefjkeÀe meejK³ee Òe iele osMeele efometve ³esles.

3) mLeueeblejCe (Migration) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g o e ³ e n e r S k e À e e f þ k e À e C eentve ogmeN³ee efþkeÀeCeer mL eueebleefjle nesle Demelees
ne mecegn meelel³eeves DeefmL ej mJeªHee®es peerJeve peiele Deens. l³eec egUs DeeHeues efmLejp eerJeve peielee ³esle
veener. ne mecegoe³e efMe#eCe Deejesi³e veeskeÀjer J³eJ emee³e MeesOeemeeþer mLeueeblejCe keÀjeJeer ueeieles.
efJeMesDeeHeu³ee cegueYetle iejpee HetCe& keÀjC³eemeeþer mLeueebleefjle nesC ³ee®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens.

4) ceeveJeer nkeÌkeÀ (Human Rights) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g n e c e O ³ e s c e e v e J e e r n k e Ì k e À e ®eer Hee³eceuueer nesC³ee®es D e e f O e k e À Ò e c e e C e D e e n s .
DeeHeueer JebefMekeÀ Deefmcelee meeceeef pekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ DeeOe ejeJeleer peHele Demeleevee ceeveJeer
nkeÌkeÀe®ee GuueLeeve kesÀues peeles l³eeb veer ceeveJeer DeefOekeÀeje Heemetve DeefOekeÀ Jebef®el e þsJeC³ee®ee Òe³elve l³ee
Yeeieele G®®eJeCeea ueeskeÀ keÀjleevee efometve ³esles. G ®®e JeCeea³e ueeskeÀ keÀefve< þ JeCeea³eebvee YesoYeeJe, munotes.in

Page 69

69
keÀuebkeÀ DeeefCe MeeskeÀjleevee HeenC³eeme efceUles.

5) Deelcemecceeve (Self - Respect):
JebefMekeÀ Deefmcelee ner meeceeefpekeÀ JeemleJee®eer J³ekeÌleeriele DeeefCe meecegoeef³ekeÀ peeCeerJe Deens. ner
peeCeerJe DeelcemevceeveeMeer mebyebOeerle D e e n s p e e r J ³ e k e Ì l e e r ® ³ e e D e e l c e Y e e v e DeeefCe J³eeqkeÌlece ÊJee®eer peeCeerJe
peeie=leer®es J³eJenej mHe<ì keÀjles. D e m e s D e m e u e s l e j e r G ® ® e J e C e e a ³ e DeeefCe keÀefve<þ J eCeea³e ³eeleerue
meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer mebj®evee ner efJeJeCeea³e JebefMekeÀ ieìekeÀ[tve keÀe fve<þ JeCeea³e JebefMekeÀ ieìe®ee D eelcemevceeve peerJeve veekeÀe©ve
DeHeceeveemHeo keÀuebkeÀerle Deee fCe YesoYeeJee®eer JeeieCetkeÀ osCeejer Deens. l³eecegUs Jebe fMekeÀ Deefmcelee mecegneuee
Deelcemevceevee®eer JeeieCetk eÀer®³ee mecem³esuee meec eesjs peeJes ueeieles.

6) meebmke=ÀeflekeÀ iegbleeieglee (Cultural Complex) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r S k e À m e e b mke=ÀeflekeÀ iegbleeiegbleer®eer yeeye Deens. ner JebefMek eÀ Deefmcelee ner
meebmke=ÀeflekeÀ J³eJeneje®eer cnCepes p eerJeve peieC³ee®eer yeeye cnCetve meceesj ³esles. meceepeele efJeefJeOe JebMee®es
ueeskeÀ DeeHeueer meebmke=ÀeflekeÀ p eerJeve He×leer ©{ keÀ© Heenle Deens. l³eecegUs Òel³eskeÀ JebMe ne Flej
JebMeeHes#ee JesieUs D eefueHle DeeefCe meefceÞelee Òe mLeeefHele keÀjC³ee®ee Òe³elv e keÀjle Demelees. keÀener
JebMeeceO³es meefceÞe mebmke=Àleer IegmeU Ce DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve ³eles. l³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀ J³eJeneje®ee
iegbleeiegble mecepetve ³esles. ³ee®es Deve skeÀ Hewuet efometve ³esleele ne meebmke= ÀeflekeÀ iegbleeiegble ner JebefMekeÀ Deefm celes®ee
ÒeMve cnCetve efometve ³eslees.

7) yengmebmke=ÀleerJeeo (Multi culturalism) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e e Ò e M v e n e y e n g m e b m k e = À l e e r J e e o e M e e r mebyebOeerle Deens. efJeefYe Ve JebefMekeÀ mecegneceO³es
ª{er, ÒeLee, HejbHeje, peerJeve He×l eer ³ee®³ee DeeOeejs mebmke=Àleer®eer DeesUKe mHe<ì efomeles. ³eeceOetve
efJeefMe<þ mebmke=ÀleerefJeHeenC³eeme efceUles. ³ee ceOetve yeouelee DeeefCe efYeVelee DeefOekeÀ mHe<ìHeCes efometve ³esles . ³eeletve mebmke=Àleer
iegbleeiegbleer®es mJeªHe DeefOekeÀ mHe<ì nesles. l³eecegUs Jebe fMekeÀ Deefmcelesmeceesj yengme bmke=ÀleerJeeoe®eer mecem³ee
cnCetve meceesj ³esles.

8) meeHes#eJebef®elelee (Depravation):
JebefMekeÀ Deefmceles®ee ÒeMve ne meeH es#eJebef®elesMeer efveie[erle Deens. keÀejCe meceepeele JebefMekeÀles®³ee
Þes<þ keÀefve<þe®ee J³eJenej kesÀuee peelee s. lesJne Jebef®eleles®eer peeCeerJe DeeefCe DevegYeJe efveefce&le neslees.
efJeefMe<þ JebefMekeÀ mecegoe³eevee DeeHeueer Deefmcelee Þes<þ Deens Deeef Ce Flej ÒeosMeele leMee®e ÒekeÀej®eer
Deefmcelee DeeOeej DeeefCe J³eJ enej meceeve Demesue Demes veener l³eeceg Us meeHes#eJebef®elee DeefOekeÀ peeCeJet
ueeieles ³ee®eer J³eeHekeÀ peeCeerJe Jebe fMekeÀ Deefmcelee mecegoe³eele DeefOe keÀ mHe<ì efometve ³esles.

9) meY³eleekeÀjCe (Civilization) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e Ò e M v e m e c e p e t v e I e s l e e v e e meY³elee keÀjCee®³ee yeep et®ee efJe®eej keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. meY³eleekeÀjCe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deen s. meeceeefpekeÀ meebmke=Àefl ekeÀ DeeefCe mebIeìveecelee
mlejeJejleer DeefOekeÀ Òeiele mJeªHee®eer Jeeì®eeue Deens. JebefMekeÀ D e e f m c e l e e D e e O e e e f j l e m e c e g o e ³ e e c e O ³ e s munotes.in

Page 70

70
meY³eles®eer DeJemLee og³³ec e mJeªHee®³ee keÀceer ÒeceeCeel e Jesie efomelees. l³eecegUs ceeveJeer iejpee®³ee DeeOeejs
meY³eleekeÀjCe efometve ³esles. l³eeceg Us keÀesCel³ee JebMee®ee meY³elee Þes< þ Deens ns mHe<ì efometve ³esles.
JebefMekeÀ Deefmcelee ner meY³eleekeÀjCee®³ee efJeefJeOe mJeªHeele mH e<ì HeenC³eeme efceUl ees. HeCe ³eeceO³es
JebefMekeÀ meefceÞe mJeªHee®eer meY³ eleekeÀjCeeme mebyebOe mHe<þ neslees. ³eecegUs JebefMekeÀ Deefmceles®es
meY³eleekeÀjCe mHe<ì keÀjCee® eer mecem³ee mHe<þ nesles.

10) peeieeflekeÀerkeÀjCe (Globalization) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e e Ò e M v e n e p e e i e e f l e k e À e r k e À jCee®³ee Òeef¬eÀ³esle DeefOekeÀ mHe<ì nesleevee efometve
³eslees. peeieeflekeÀerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³escegUs mebHetCe & efJeMJe meefceÞe DeeefCe Sk eÀmebIe mJeªHeele HeenC³eeme
efceUle Deens. ³eeceO³es meeceeefpekeÀ m eebmke=ÀeflekeÀ Oeeefce&keÀ DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e mJeª HeeceO³es HeefjJeefle&le
nesle Demeu³ee®es efometve ³esles. ³ee®ee HeefjCeece JebefMekeÀ Deef mceles®³ee mebyebOe DeeefCe mJeªHe yeouele Deens.
³ee JebefMekeÀlesceOeerue G®®e JeCeea³e Je keÀefve<þ JeCeea³e ³ee ceOeerue Ye soYeeJe Del³ee®eej DeeefCe MeesmJeªHe J³eeHekeÀ mJeªHeele HeenC³eem e efceUles. ³eeceO³es Dev³ee³e Del³ ee®eej efJe©× ÒeeflekeÀej DeeefCe
ÒeeflejesOee®³ee JebefMekeÀ Deefmcelee ®eUJ eUer GYeejleevee HeenC³eeme efceUles.

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e s Ò e M v e n e m eeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mJ eªHeeceOetve mecepetve Ieslee ³eslees
³ee®es mJeªHe DeefOekeÀ J³eeHekeÀ Òec eeCeele efomeles. JebefMekeÀ me bIeefometve ³eslees. ne Yeso ceeveJeleeJ eeoe®³ee efJejes×e ceO³es D eens ³ee meeþer mJeleb$e Je befMekeÀ Deefmceles®eer
®eUJeU efvecee&Ce nesles ns kesÀJeU ke=ÀefJekeÀmeveMeerue J³eJemLee HeefjJele&vee®ee ceeie& mJeerkeÀe©ve GYeej Ces DeeJeM³ekeÀ Deens lesJne JebefMekeÀ
Deefmcelee ÒeMvee®³ee cegkeÌleer®ee c eeie& efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) JebefMekeÀ Deefmceles®³ee mecem³esefJe





6.6 JebefMekeÀ Deefmcelee mece m³esefJe
p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r J e b e f M e k e À Deefmceles ÒeMvee®³e e mees[JeCetkeÀe rmebyebOeer ®e®ee& keÀjC³eele ³esle
Deens. keÀejCe mebHetCe& efJeMJeec eO³es ieesjs DeeefCe keÀeUs ³ee oesve JebMee ceO³es mebIeDemelees. kesÀJeU JebefMekeÀles®³ee DeeOeejeJejleer Dev³ ee³e YesoYeeJe DeeefCe Meesnesleevee efometve ³esles. ner meeceeefpekeÀ ceevemeMeem$eer³e y e e y e D e e n s . J e b e f M e k e À m e cegoe³eeleerue J³ekeÌleer®eer
ceeveefmekeÀlee ner YesoYeeJe keÀuebkeÀ Je ®e&mJe ³ee DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ me bj®evee efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer
Deens. ³ee efJe©× mJeeleb$³e mecelee yebOeglee meeceeefpekeÀ v³ee³e mevc eeve ³ee DeeOeeefjle ceeveJeleeJeeoer munotes.in

Page 71

71
efJe®eejmejCeer DeefokeÀ mHe<ì efometve ³esles. JebefMekeÀ mecetoe³eeleerue mebI eefJekeÀemee®ee ceeie& efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³e keÀ Deens.

1) J³eeqkeÌleiele DeeefC e mebmLeelcekeÀ mlejeJejl eer YesoYeeJeeme vekeÀej (Regecting
Discrimination of Individual and Institution) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e e Ò e M v e m e e s [ J e l e D e m e l e evee meJe& ÒeLece J³eeqkeÌleiele DeeefCe mebmLeelcekeÀ
mlejeJejerue YesoYeeJeeme vekeÀej osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. JebefMekeÀles®³ee DeeOeejeJejner keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee
efMekeÀC³ee®ee keÀe³e&¬eÀce efkebÀJee peerJeve peieC³ee®³ ee DeeOeejs mlejeJejleer meboYe& DeeefCe HeefjefmLeleer ceOetve
HetJe& efve³eesefpele DeeefCe Meesmecegne Debleie&le mebyebOe megOeejC³ eemeeþer efJeefMe<ì keÀe³e&¬eÀce os Tve l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeleerue mebj®eveelcekeÀ J³eJenejele ce gu³eceeHeve efkebÀJee efveJe[ Òeef¬eÀ³esceO³es mLeeefvekeÀ
mlejeJejleer YetefcekeÀe efveYeeJeves DeeJ eM³ekeÀ Deens. p³eeletve JebefMekeÀ D eefmcelee mebIeJ³eJeneje®es mJeªHe J³eJenejele mHe< ì keÀjC³eele ³eeJesle.

2) #ecelee DeeefCe ÒesjCee®ee efJekeÀeme ( D e v e l o p m e n t o f M o t i v a t i o n a n d
Capability) :
JebefMekeÀ Deefmcelee mecegoe³eeceOeerue mebIeJebefMele Deefmcelee mecegoe³eeceO³es l³ee®³ee efJekeÀeme emeeþer l³eeb®³ee #ecelee Deee fCe ÒesjCee®ee efJekeÀeme
keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee ef ve³eespevee®³ee ¢<ìerves ³ee mebyebOeer®es %eeve DeeefCe
keÀ=leer keÀe³e&¬eÀce osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemebye bOeer mJele:®³ee Jele&veeceO³es yeoue keÀjC³eemeeþer Òe³elve
keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee mebyebOeer HetJee&ûen otj keÀjC³ee®ee ke=Àleer keÀe³e&¬eÀcee®eer J³eJenejele
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele ³eeJeer. ³eecegUs JebefMekeÀ Deefmcelee mecego e³eeceO³es #ecelee DeeefCe ÒesjCee®ee
efJekeÀeme nesT MekeÀlees.

3) JebefMekeÀ Deefmc elee mecegne®ee menYeeie (Ethinic Identity Group
Participation) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g n e ® e e m e n Y e e i e n e m e b y e b O e k e À e ³ e & ¬ e À c e D e e e f C e k e = À l e e r D e e O e e e f j l e p e e C e e r J e
DeeefCe %eevee®³ee mebyebOeerle Deens. J³eeqkeÌle®³ee jbiee® ³ee DeeOeejs efceUCeeN³ee J eeieCetkeÀ efJejesOeele menYeeie,
YesoYeeJe DeeefCe MeesefJeefYevvelee ve<ì keÀjlee ³esF&ue. JebefMekeÀ efYeVeles®³ee efJejesOeele J³eeHekeÀ peeCeerJe peeie=leer®es keÀe³e& keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee ceeO³eceeletve me nYeeie Jee{JeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

4) menkeÀe³e& DeeefCe meceeve YetefcekeÀe (Cooperative and Equal Roles) :
e f J e e f Y e v v e J e b e f M e k e À m e c e g o e ³ e e l e e r u e J ³ e e q k e Ì l e vee menkeÀ³ee& DeeefCe mec eeve opee&®eer YetefcekeÀe
osC³eemeeþer Òe³elve keÀjC³eele ³eeJesle ³eemeeþer meceeve mebOeer®eer mekeÀejelc ece YetefcekeÀe mecegneceO³es keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. efJeefJeOe HeeMJe&Y etceer DemeCeeN³ee JebefMekeÀ Deefmcelee mecegnevee meceeve nkeÌkeÀ DeeefCe
v³ee³ee®³ee HeeleUerJejleer Sk eÀ$e DeeCeC³ee®es keÀe³e& keÀ jCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eem eeþer ÒeYeeJeer OeesjCee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eemeeþer mebIeìv eelcekeÀ menkeÀe³ee&®eer ke=Àleer keÀe ³e&¬eÀce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
³ee®eyejesyej efJeefJeOe JebefMekeÀ Deefmcelee mecegnel eerue ieìevee SkeÀ©He mebIeì erle DeeCeC³eemeeþer meceeve
opee&®eer YetefcekeÀe Òeoeve keÀjCe s l³eeb®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCe s DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee mecegnele munotes.in

Page 72

72
menkeÀe³ee&yejesyej mecegne Debleie&le efvecee&Ce Peeuesues leeCeleCeeJe efvecee&ve nesT ve³es ³eemeeþer Òe³elve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens.

5) mellee DeeefCe DeefOekeÀej Òeoeve keÀjCes (Provid Power and Authority):
JebefMekeÀ Deefmcelee mecegne efJekeÀemee®es efve ³eespeve ns mellee DeeefCe DeefOekeÀeje®³ee Òeoeve
keÀjC³eeletve nesT MekeÀles. ³ee mecegne®³ee megOeejCesmeeþ er mecegne Debleie&le efMekeÀC³ee®³ee keÀe³e&¬eÀceeO³es
menYeeie Jee{JeCes l³eebvee keÀesCel³ee Heef jefmLeleer keÀesCeleer ke=À leer keÀjeJeer ³eeefJe³ee®ee HeefjCeece JebefMekeÀ Deefmcel ee mecegoe³e ceO³es vesle=lJee®ee ef JekeÀeme yejesyej Meesefvece&ueveeefJemlejeJejleer SkeÀef$ele ³eslee rue. pes DeefOekeÀejeuee DeHesef#ele Demes Jele&ve keÀjleerue lesJne nkeÌkeÀe®³ee
DebceueyepeeJeCeermeeþer meecegoeef³ekeÀ Òe³elve nesT MekeÀleerue. lesJne ³ee mecegoe³eeJejerue nesCeeN³ee
Del³ee®eeje®es efvece&tueve keÀjlee ³esF&ue.

6) melele Òeeslmeeefnle DeeefCe Òeyeefuele (Continually Encouraged and
Reinforced) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g n e ® ³ e e e f J e k e À e m e e m e e þ e r efve³eespeveye× keÀe³e&¬eÀceele melele Òeeslmeeefnle
DeeefCe Òeyeefuele keÀjC³eele ³eeJes. Je befMekeÀ Deefmcelee mecegne efJeefJeOe GHeieìeceO³es efJeYeeieeuee peelees. ³ee
GHeieìe mebIeìerleefjl³ee SkeÀ$e DeeCetve meceeveles®³ee DeeefCe mekeÀejelcekeÀ Debleie&le mebyebOee®eer J³eJemLee
efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. lemes®e l³ ee®³ee DebieYetle efJekeÀeme keÀjC³eemeeþer Òeeslmeenve Hej mebOeer®eer GHeueyOe
keÀ©ve l³ee®es ÒeMve keÀmes mees[Jelee ³esleerue ³eem eeþer Òe³elve keÀjlee ³esF&u e. lemes®e l³ee®³eeleerue
keÀcelejlee Je ce³ee&oe DeesUKetve l³ee®³ee me#eceer keÀjCeem eeþer ke=Àleer keÀe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve keÀjC³eemeeþer
Òe³elve keÀjCes l³eecegUs JebefMekeÀ mece goe³ee®es efJeefJeOe mlejeJej nesCeejs Mees
7) MeeUe ceneefJeÐeeue³e mebmLe eleerue efMe#eCe keÀe³e&¬eÀce (Education Programme
of School Education and Organization Level) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g n e l e e r u e m e c e m ³ e e e f v e ceg&ueve keÀjC³eemeeþer MeeU e ceneefJeÐeeue³e DeeefCe
mebmLee mlejeJejleer ke=Àleer keÀe³e&¬eÀce osCes ³ee meby ebOeer efJeÐeeL³ee&ceO³es m eeceeefpekeÀ meceevelee DeeefCe
v³ee³ee®³ee cegu³eeDeeOeeefjle GHe¬eÀce o s C e s D e e J e M ³ e k e À D e e n s . l ³ e e c e g U s JebefMekeÀ Deefmcelee mebIeceeveefmekeÀlee otj peeF&ue DeeefCe mekeÀejelcekeÀ meeceeefpeke À mebyebOee®eer J³eJemLee efvecee&Ce keÀjlee ³esF&ue.
l³eecegUs mebmLeelcekeÀ mLejeJejleer mekeÀejelcekeÀ SkeÀ ef$ekeÀjCe keÀjC³eemeeceO³e s ³eMe ÒeeHle nesF&ue.

8) JebMe, efuebie, meeceeefpekeÀ Jeie& DeeefCe YeeGender, Social Class & Language):
JebefMekeÀ Deefmcelee mecegoe³eeceO³es Debleie&le mekeÀe jelcekeÀ SkeÀelcelee efvece e&Ce keÀjC³eemeeþer JebMe,
efuebie meeceeefpekeÀ Jeie& DeeefCe Yee< ee Fl³eeoeR®³ee HeefuekeÀ[s peeTve ef vecee&Ce keÀjC³eele ³esF&ue. lej®e
meeceeefpekeÀ SkeÀelcelee DeeefCe meceevel ee yeebOeCeer keÀjC³eele ³esF&ue. ³eemeeþer Jebe fMekeÀ mecegneceOeerue
Debleie&le mebIekeÀjC³eemeeþer ke=Àleer keÀe³e&¬eÀce osC³eele ³eslees.

9) J³eeqkeÌleiele DeeefCe me ecegefnkeÀ yengmebmke=Àleer Deefmcelee cetu³e ceev³elee (Recognize
the value of multicultural identi cated individuals and group) : munotes.in

Page 73

73
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e n e r y e n g m e b m k e = À l e e r c e g u ³ e e ® ³ ee DeeOeejs GHeieìele efvec ee&Ce keÀjC³eele ³esle ³eebvee
meecegoeef³ekeÀ ceev³elee osC³eemeeþer pe vepeeie=leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. k e À e j C e i e e s j s u e e s k e À m e b m k e = À l e e r
Je®e&mJe ns ke=ÀDeefmcelee mecegne®es cetu³ee®es mJeªHe mecepegve IesCes D eeJeM³ekeÀ Deens. lej®e l³eeb®³ee Debleie&le mebIeÒeceeCe keÀceer keÀjC³eeme ceole nesF&ue. ³eemeeþer yengmebmke=Àleer efMe#eCe De Y³eeme¬eÀce osC³eele ³eeJee l³eecegUs
Meyoeleerue efJeefJeOeleeHetCe&le e DeHesef#ele DemeCeejer mecee³eespevee®eer Deee fCe cegu³eefveefce&leerkeÀjCe ceole nesF&ue.
³eecegUs mecegne Debleie&le SkeÀel celee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles.

10) oblekeÀLeeJejleer Jee{er Jejleer ÒekeÀeMe ìekeÀCes (Expose the Inaccuracies of
Maths) :
J e b e f M e l e D e e f m c e l e e r ® ³ e e m e b o Y e e & l e D e v e s k e À o b l e k e À L e e ® ³ e e c e e O ³ e c eeletve mebkegÀef®eleHeCee DeeefCe
HetJe&ûenelee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles . l³eeb®³ee mHe<ìerkeÀjCeeletve oblekeÀLee efJe³esF&ue. Goe. ke=ÀDeefOekeÀ mecegnele iewjmecepe efvecee&Ce keÀjleele. ³eecegUs ³ee JebMee®³ee ueeskeÀebkeÀ[s HeenC³ee®ee ¢ef<ìkeÀesve ne
mebke=Àef®ele DeeefCe iewjmecepeeletve DeefOekeÀ mHe<ì J³ eJenejele efometve ³eslees. l³eemebyebOeer mecegnele ³ee
oblekeÀLeeyeoue meefJemlej Je ³eesi³e ceeefnleer %eeve efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³ee®ee vekeÀejelcekeÀ HeefjCeece
oesvner JebMeeceO³es les[ eflejmkeÀej Üs Òemeeefjle keÀjCes De eJeM³ekeÀ Deens.

11) efJeefMe<ì HeefjefmLel eerle mecee³eespeve He×leer (Adapting Method to the
Particular Setting) :
J e b e f M e k e À D e e f m c e l e s ® e e r m e c e m ³ e e e f v e c e e & C e n e s C ³ eeceO³es efJeefMe<ì Heefjefm Leleerle mecee³eespevee®eer
He×leer ne ke=Àleer keÀe³e&¬eÀ ceele meceeJesMe keÀjC³eele ³eeJ eer. ³eecegUs mecetn Debleie& le mebyebOee®eer megOeejCee
keÀjC³eeme ceole nesF&ue. ³eeceO³es mel³ e peeCeerJee®eer DeefYeJ³ekeÌ leer keÀjCes DeeJeM³ekeÀ lemes®e meJe& ceveeleerue
efvejeMee otj keÀ©ve mecee³eespeve keÀ jC³eemeeþer Òe³elve keÀjC³eele ³esF&u e. ³eemeeþer mecegoe³eele Ie[CeeN³ee
Ieìvee keÀe³e&¬eÀceele meelel³eeves me nYeeie veesboJeCes DeeJeM ³ekeÀ Deens. lemes®e menYeeiee®eer Je®eveye×lee
DemeeJeer ueeieles. ³eemeeþer ÒeYeeJeer cenlJeHetCe& ³eesie oeve osC³eele ³eeJes. l³eemee þer DeeJeM³ekeÀ meeOevee®ee
JeeHej keÀjC³eele ³eeJee lesJne JebefM ekeÀ Deefmcelee ÒeMveeb®eer mees[JeC etkeÀ keÀjC³eele ³esT MekeÀles.

12) meelel³eeves Jele&vee®³ee HeefjCeecee®es cetu³eceeHeve (Continuing Evaluation of
Outcomes, Especially effects on) :
J e b e f M e l e D e e f m c e l e e Ò e M v e e m e b y e b O e e r JebefMekeÀ ieìeleerue Jele&vee®³ee HeefjCeecee®es cegu³eceeHeve keÀjCes
DeeJeM³ekeÀ Deens. keÀejCe JebefMekeÀ Deefmcelee ner Jele&ve Deee fCe J³eJenejeMeer mebyebef Oele yeeye Deens. l³ee
efJeefMe<ì mecegoe³eeleerue mebj®evee®³ee menYeeie DeeOee js nîee mecem³es®es cetu³eceeHeve keÀjCes ³eemeyebOeer
Deens. ³eeefJemekeÀejelcekeÀ HeeleUerJejleer mHe<ì veeWo keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

J e b e f M e k e À D e e f m c e l e e m e c e g n e ® ³ e e m e c e m ³ e e m e e s [JeC³eemeeþer efve³eespeveye× GHee³e³eespevee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjCes DeeJeM³eke À Deens. lej®e ³ee mecem³ee mees[JeC³ eeme ceole nesF&ue. mecegneleerue
Debleie&leJeeo efJeJeeo cees[tve l³ee efþkeÀeCeer mekeÀejelcekeÀ mebIeìerle efJekeÀeme keÀjC³ee®es Òe³elve nesCes
iejpes®es Deens. lej®e me eceeefpekeÀ mebyebOee®eer mebj®evee D eefOekeÀ me#ece yevele peeF&ue. munotes.in

Page 74

74

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) JebefMekeÀ Deefmceles®³ee mecem³es me boYee&le GHee³e³eespevee meefJemlej efuene.





6.7 efuebieYeeJe (GENDER)

ÒemleeJevee (Introduction) :
p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r c e e v e J e e r m e c e e p e e ® e e D e Y ³ eeme keÀjleevee ñeer-Heg©< e mebyebOeeefJeDeY³eeme keÀjC³eele Deeuee. efJeMe sefJeMuesDeY³eeme MeeKesceO³es ³ee®es meKees ue mebMeesOeveelcekeÀ efJeMuesefuebieYeeJe ³ee mebkeÀuHeves®es efJeMu esDeesUKeleele. ner ñeerlJe DeeefCe Heg© efuebiee®ee meceeJesMe keÀjC³ee®³ee Deee fCe meeceeefpekeÀ mebj®eves®³ee meboYee&le efuebieYeeJe ³ee me bkeÀuHeves®ee DeLe&
mecepetve ³eslees. efuebieYeeJe DeeOeeefjl e meeceeefpekeÀ mebj®eves®es Jeieeake ÀjCe DeeefCe efJeYeso erkeÀjCee®ee DeLe&
mecepetve Ieslee ³esF&ue. ³eener Heefue keÀ[s peeTve le=efle³e HebL eer efuebieYeeJee®³ee DeesUK eer®ee meceeJesMe neslees.
pes ³ee JeieeakeÀjCee®³ee HeueerkeÀ[s peeTve mJ eleb$e Deefmceleer Deme Ceeje meceepe Deens.

m e v e 1 9 5 5 m e e u e e r p e e @ v e c e e s v ³ e s (John Money) ³eebveer efuebie DeeefCe efuebieYeeJe ³ee oesvner
mebkeÀuHevesceOeerue Yeso mHe<ì kesÀ uee Deens. l³eebveer efuebie DeeefCe efuebieYeeJee®es YetefcekeÀe cnCetve
pewefJekeÀlesvegmeej keÀjC³eele Deeuee r. l³ee Deieesoj J³eekeÀjCee®³ee mlejeJ ejleer efuebieYeeJe mebkeÀuHeves®ee
JeeHej keÀjC³eele Deeuee ne slee. HeCe meve 1970 He³e¥le Money ³eeb®³ee mebkeÀuHev es®es efJemle=le
mlejeJejleer mJeerkeÀej keÀjC³eele Deeuee veJnlee, veblej cee$e ñeerJeeoer efme ×ebleeceOetve ñeer DeeefCe Heg©peerJeMeem$eer³e ceeb[Ceer®es efuebieYeeJ ee®eer meeceeefpekeÀ mebj®evee cnCetve me cepetve IesC³eele Deeues. meÐeefmLeleer
ceO³es peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee ke À[tve efuebieYeeJee®³ee me byebOeerle mebMeesOeveHej DeY³eeme veeWoJeC³eele
Deeues Deensle. meve 1980 ®³ee keÀeUele efuebieYeeJ e mebkeÀuHevee ner peerJeMeem$e efuebie mecepetve
IesC³eeceO³es GHe³eesieele DeeCeueer. meve 1993 meeueer DecesefjkesÀleerue Food and Drug
Administration (F.D.A) ³eeb®³ee celes efuebieYeeJe ne efuebi e ceOeerue®e Deens. meve 2011 veblej
(F.D.A) ³eebveer efuebieYeeie mebkeÀuHeves® ee DeLe& efuebieYeeie ner ñeer Heg©J³eeqkeÌleiele mlejeJejlee r efuebieYeeJee®es meeojerkeÀjCe m e e c e e e f p e k e À m e b m L e e ® ³ e e c eeO³eceeletve ueeskeÀ keÀmes
Òeeflemeeo osleele ³ee mebyebOeerle De Le& ueeJeC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.

m e e c e e e f p e k e À M e e m $ e e c e O ³ e s e f u e b i e Y e e J e D e Y ³ e e m e e ®ee mJeleb$e MeeKee efve cee&Ce keÀjC³eele Deeueer
Deens. ³ee MeeKeevegmeej efuebieYeeJe ne r meeceeefpekeÀ mebj®evee Deens DeeefCe e f u e b i e Y e e J e n e p e e r J e M e e m $ e e r ³ e
DeY³eemeeceO³es efuebie DeeOeejerle Ye so mecepetve IesC³eele ³eslees. ceev eJeer meceepeeleerue efuebieYeeJee®ee
efJekeÀemee®ee HeefjCeece ñeer-Heg©< eeJejleer HeenC³eeme efceUlees. l³eece gUs efuebieYeeJee® eer Deefmcelee munotes.in

Page 75

75
efveefce&leerJejleer pewefJekeÀ DeeefCe m eeceeefpekeÀ IeìkeÀeJe©ve mHe<ì efomelees. efuebieYeeJe meeceeefpekeÀ YetefcekeÀe
DeeefCe mebyebOee®eer j®evee cnCetve mHe<ì nesles . peer meceepeele Demeceevelee, YesoYeeJe DeeefCe
meerceebleerkeÀjCee®³ee mebyebOeerle ye eyele Deens. nîee yengDee³eeceer JebMe m eeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ opee&, DeHee$elee,
Je³e, YeewieesefuekeÀ mLeeve DeeefCe ueQefiekeÀlee DeefYeJ³ek eÌleer DeeOeeefjle J³ eJemLee Deens. ³ee DevegMebieeves
mebkeÀuHeveelcekeÀ DeLe& efJeMues< eCe mecepetve I³eeJes ueeieles.

6.8 efuebieYeeJee®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF GENDER)

e f u e b i e Y e e J e ³ e e M e y o e u e e F b û e p e e r c e O ³ e s D e m e s c n C e l eele, ne Meyo ue@efìve Yeele³eej Peeuee Deens. ³ee®ee DeLe& JebMe efkebÀJee DeLee&®ee ÒekeÀej Demee mece petve Iesleuee peelees. ³ee®ee DeLe&
mecepetve Iesleevee ñeer-Heg©meeJe&peefvekeÀ J³eeqkeÌleiele DevegYeJe DeeefCe ceevemeMeem$eer³e OeejCee ³ee DeeO eejs efuebieYeeie mecepetve Iesleuee
peelees.

1) peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvee ³eeb ®³ee celes, ’efuebieYeeJe cnCepes me ceepeeves efveefM®ele kesÀuesu³ee
YetefcekeÀe, Jele&ve, ke=Àleer, J³eeqkeÌleceÊJe DeeefCe mebOeer ®³ee meboYee&leerue cegueiee-c egueieer, ñeer-Heg©mebyebOeerle yeeye Deens. efuebieYeeJe ner peerJeMeem$eer³e efuebiee®³ee efJeYeeieCeer Demetv e leer Deeblejef¬eÀ³esceO³es
efJeefJeOe Jeieeake=Àle efJeYeei eCeer Deens.“

2) keÀe@efueyme ef[keÌmevejer celes, efuebieYeeJe ner mebkeÀuH evee ñeer-Heg©Deeuesueer meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekeÀe®³ee ceeO³eceeletve mebyebOee®eer J³eJemLe e mecepetve IesCes.

3) Dee@keÌmeHeÀ[& ef[keÌmevejer celes, ’e fuebieYeeJe ner mebkeÀuHevee efJeMespeerJeMeem$eeHes#ee meeceeefpeke À meebmke=ÀeflekeÀ JesieUsHeCee® ³ee meboYee&le efveefM®elee rkeÀjCe kesÀues peeles. ner
mebkeÀuHevee ñeer-Heg©efJemle=le ÒeceeCeele mecepetve IesC³ eemeeþer JeeHejC³eele Deeueer Deens.“

L e e s [ k e Ì ³ e e l e , e f u e b i e Y e e J e ³ e e m e b k e À u H e v e s ® e e D e L e & kesÀJeU pewefJekeÀ efuebi ee®³ee DeeOeejs efJeYeeieCeer
vemetve leer meeceeefpekeÀ DeeefC e meebmke=ÀeflekeÀ YetefcekesÀ®³ ee Jeieeake=Àle ñeer-Heg©peeles. ner efJeYeeieCeer efJeefJeOe ml ejeJejleer HeenC³eeme efceUles.

6.9 efuebieYeeJee® eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
GENDER)

c e e v e J e e r m e c e e p e e c e O ³ e s ñ e e r - H e g © < e peerJeMeem$eer³e efuebie DeeOeeefj le mJeleb$e DeesUKe mHe<ì nesles.
³ee vegmeej Hegefuuebieer DeeefCe ñeerefue bieer cnCegve oesve peeleer ns efuebi eDeeOeeefjle meceeve cnCetve mecepetve
Iesleele. HeCe meceepeMeem$eer³e ¢ef<ìkeÀesveeletve efuebie ne r meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ mebkeÀuHevee Deens. peer
©{er, HejbHeje, cegu³e efve ³eceveer Fl³eeoeR®³ee DeeOeejs meeceeefpek eÀ Je meebmke=ÀeflekeÀ mJeªHeele mHe<ì
nesleele. leer meeceeefpekeÀ Jele&ve J³eJeneje®eer He×leer Deen s. l³eevegmeej opee&uee Deve gme©ve YetefcekeÀe®eer munotes.in

Page 76

76
He×leer meeceeefpekeÀ mebmLe e ceeHe&Àle efMekeÀJeu³ee peeleele. ³ee Jele&ve J³eJeneje®³ee ñeer-Heg©efuebieevegmeej efJeefYeVe efomeles. ns efYeVelJe ns efuebieYeeJe cnCepes ñeer-H eg©meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmke=Àeflek eÀ, DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e Demee Devesk eÀ mlejeJejleer HeenC³eeme efceUles. ns
DeefokeÀ mecepetve IesC³eemeeþer efuebieYeeJee®eer JewefM e<ìîes Heg{erue ÒeceeCes me cepetve Ieslee ³esleerue.

1) efuebie DeeOeeefjle efYeVelee (Sex Differences) :
e f u e b i e Y e e J e e ® e e J ³ e e H e k e À D e L e & m e c e p e t v e I e s l e e v e e ñ eer DeeefCe Heg©efYeVelee ner ñeerefuebie DeeefCe Heg©Demes Demeues lejer meeceeefpekeÀ peerJeve He×leer ceO³es ñeer DeeefCe Heg©HejbHeje efve³ece cegu³e Fl³eeefob ®³ee DeeOeeefjle meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe meeceeefpekeÀ mebj®evee ³ee
ceeO³eceeletve Jele&ve J³eJeneje®es opee& Je YetefcekeÀe efveefM®ele nesleele, le sJne efuebieYeeJee® es meceepeerkeÀjCe
J³eeqkeÌleceÊJee®³ee efJekeÀemeeletve mHe<ì efometve ³esles. ³eeceOetve efuebie DeeOeeefjle ef YeVelJe ns efuebieYeeJee®es
mJeªHe DeefOekeÀ mHe<ì nesles. l³ee DeeOeejs peerJeve peieC³ee®ee ieefl eefve³ece efveefM®ele neslees.

2) HegefuebielJe DeeefCe ñeerefuebielJe (Masculinity and Feminity):
efuebieYeeJee®³ee efveefce&leer®ee DeeOee je peerJeMeem$eer³e HegefuebielJe De eefCe ñeerefuebielJe ceOetve mHe<ì
neslees. l³ee DeeOeejs meeceeefpekeÀ Jele &ve J³eJeneje®es mJeªHe mecepetve ³esl es. ³eeletve ñeer DeeefCe Heg©YetefcekeÀe opee& efve³eceves D eeefCe cegu³ee®³ee J³eJenej mHe< ì neslees. ³eeceO³es Hegefuebi eer cegu³eeceO³es meeceeefpekeÀ
efve³eb$eCe Òeefleke=Àle DeeefCe j®eveelcekeÀ ceeuekeÀer J³eJ enejeuee cenÊJe Deens ³ee®eer YetefcekeÀe ner Dee¬eÀcekeÀ,
DenbkeÀejer, mJeeefYeceeveer, G×ìH eCee, DeefleMe³eeskeÌleer ³ee YetefcekesÀletve oMe&Jele Demeles. lej ñeerefuebieer cegu³e
J³eJenej ÒesceU menevetYetleer YeeJeefve keÀ DeefnmebkeÀ mecepetleoej efpeJneUe D eeHeguekeÀer DeeHeuesHeCee®es mebyebOe
oMe&JeCeejer cegu³es ³eeceO³es meceeJes Me Demeleele lej l³ee®eer YetefcekeÀe me ³ebceer, Dee%eeOeejkeÀ, mJeeefYeceeveer
mesJeeJe=Êeer DebnkeÀeje®ee oesefveefM®eleerkeÀjCe HeefjefmLelee r, meeceeefpekeÀ mebmLee peye jomleer Ye³eefYeleer ³ee DeeO eejs nesles. ñeerlelJe DeeefCe
Heg©meeceeefpekeÀ mebmLee Oece& Je kegÀìgbye ³ee cegueYetle mebmLee ceO³es ñeer³eeb vee og³³ecelJe osC³eele Deeues Deens.
lemes®e ñeer³eebveer ³ee meeceeefpekeÀ mebmLee DeeOeeefjle og³³ecelJeeme vekeÀe j efou³eeme l³eeJe jleer peyejomleer
kesÀueer peeles. ³eeletve ñeer³eebvee keÀefve<þelJee®³ee JeeieCetkeÀer ceOetve MeesYesoYeeJee®³ee peerJeve J³eJeneje®e e mJeerkeÀej keÀjeJee ueeielees.

3) efHele=meÊeelcekeÀ (Patriarchy) :
e f u e b i e Y e e J e e ® e s m J e ª H e m e c e p e t v e Iesle Demeleevee ñeer Heg©efHele=meÊee J³eJemLee keÀejCeerYetl e Deens. ner J³eJemLee meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe mebj®eveelcekeÀ
J³eJenejeletve mebyebOee®eer peeCeerJe Je J³eJenej mHe<ì veeWoJeles. ³ee efþkeÀeCeer efHele=meÊee®ee DeLe& ne
kegÀìgbyeeJej efHel³ee®eer Debeflece Yetefc ekeÀe ner cegueebvee Jeejmee nkeÌkeÀ De efOekeÀeje®es meece eefpekeÀ J³eJemLesle
mLeeve efvecee&Ce keÀjC³eeletve mecepetve Ieslee ³esles. ³ ee J³eJemLesceO³es efñe³eebvee keÀefve<þ mLeeve Demeles.
l³eebvee kegÀìgbyeer³e keÀesCel³eener Òeke Àej®es mLeeve DeeefCe efveCe& ³e YetefcekeÀe IesC³ee®ee DeefOekeÀej vemelees. lemes®e
Jeejmee nkeÌkeÀe®eer ceeieCeer oMe&Jelee ³esle veener. ³eeceO ³es Heg©efoues peeles. l³eecegUs meeceeefpekeÀ HeefjefmLeleer ñeeruee keÀe fve<þ opee& efouee peelees. lemes®e meeceeefpekeÀ
mebmLee DeeefCe mebj®eves®es DeefOekeÀ efHele=meÊeekeÀ Je®e&mJe J³eJenej mH e<ì keÀjCeeN³ee Demeleele. l³eecegUs
efuebieYeeJee®es mJeªHe mHe<ì nesles. munotes.in

Page 77

77

4) efuebieYeeJee®es meceepeerkeÀjCe (Gender Socialization) :
e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e J ³ e J e m L e s ® e s e f v e e f c e & l e e r ñ e e r l e lJe DeeefCe Heg©meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe mebj®eves® ³ee ceeO³eceeletve J³eeqkeÌleceÊJee®³ ee efJekeÀemee®eer Òeef¬eÀ³ee Deens.
p³eeceO³es Jele&ve J³eJeneje®es efve³ecevee®es DevegkeÀj Ce DeeefCe mJe³eb efJekeÀeme nesC³ee®eer Òeef¬eÀ³eeleerue
meceepeerkeÀjCe cnìues peeles. Oece& DeeefCe kegÀìgbye ³ee me eceeefpekeÀ mebmLee®³ee ceeO ³eceeletve ner Òeef¬eÀ³ee
©peJeueer peeles. ³eeletve J³eeqkeÌle ®³ee JeeieCetkeÀer®eer efMekeÀJeCe Je De vegkeÀjCe keÀjC³eeme ®eeuevee efceUles.
efJeMesns HeefjefmLeleerpev³e DeJemLesceO³es mebmkeÀej DeeefCe Jele&veJ³eJenej ©peJeuee peelees. l³eeletve ueneve cegues
DeeHeu³eemeejK³ee J³eeqkeÌle®es Jele&ve ef MeketÀve Iesleele l³eeb®eer vekeÀue ke ÀjC³eeletve DevegkeÀjCe kesÀues peeles.
³eeletve ñeer Heg©efveefM®ele nesleele. l³eevegmeej Heg©efveefM®ele keÀjles. ³eeceOetve Demeceeveles®es cegu³e Ò e m L e e e f H e l e n e s C e e j s e f u e bieYeeJe meceepeerkeÀjCe mHe<ì
veeWoJeues peeles.

5) ueQefiekeÀlesJej leer efve³eb$eCe (Control on Sexuality):
efuebieYeeJe DeY³eeme keÀjle Demele evee ñeer-Heg©Oece& DeeefCe kegÀìgbye mebmLes®³ee ceeO³e ceeletve ueQefiekeÀles®³ee efve³eb$eCee®eer yebOeves ueeOeC³eele Deeueer Deensle.
Heg©l³eevegmeej ñeer³eeb®³ee ueQefi ekeÀles®³ee J³eJenejeJejleer Je®e&mJe DeeefCe peyejomleer ke ÀjC³eele ³esles. HeefjCeeceer
Heg©Heg©iejpesÒeceeCes ueQefiekeÀ megKe mesJee ÒeeH le keÀ©ve IesC³eemeeþer ³esles. l³eeceg Us ñeer³eebvee keÀesCel³ee Heg©ueQefiekeÀ mebyebOe þsJeeJesle ³eeJejleer efve³eb$eCe ³esles. ef JeJeene®³ee ceeO³eceeletve ñeer uee DeeHeu³ee Heleer meesyele
ueQefiekeÀ mebyebOe þsJeC³ee®ee DeefOekeÀej ÒeeHle neslees lej ñeer efJeJeen HetJe& Je yeen îe mebyebOe þsJeC³eeme cee$e
yebOeves ueeoC³eele ³esleele. HeCe Heg© ueQefiekeÀlesuee ueppee DeeefCe ceeve nîee®ee mebyebOeerle ueQe fiekeÀles®eer yebOeves HeeUueer peeleele. ³eecegUs Heg©ueQefiekeÀ Je®e&mJeeletve yeueelkeÀeje®es DeefOekeÀ Òec eeCe Jee{le Deens. ³eeyejesyej De Mueerue Jee*dce³e, JesM³ee
J³eJemee³e ³eeceOetve ñeer ue QefiekeÀlesJej efve³eb$eCe Je Je®e&mJe ueeoues peeles.

6) efñe³eeb®es Hegve©lHeeove efve³eb$eCe (Control on Female Producation) :
e f u e b i e Y e e J e D e e f O e k e À e f v e ³ e b $ e C e n s ñeer Hegve©lHeeove mebyebOeer mHe<ì efomeles. ns efve³eb$eCe efJeefJeOe
mlejeJejleer efve³eb$eCe efometve ³esles. ³eeceO³es J³eeqkeÌleiele Heg©DemeeJeerle, ñeerves ieYe&OeejCee keÀO eer keÀjeJeer, kesÀJne keÀ jeJeer efkeÀ keÀ© ve³es ³ee efJekeÀesCel³ee®eer ÒekeÀej®es mJeeble$³e veme les. l³eecegUs J³eeqkeÌleiele Heg©³eeJejleer Oece&meÊee DeefOekeÀ Heg©þsJeC³eele ³esles. cegueebvee pevce osC³ee®es mJeeleb$e ñ e e r u e e o s C ³ e e l e ³ e s l e v e ener. lemes®e jep³eMeemeve
J³eJemLeskeÀ[tve efñe³eebvee cegueeb vee pevce osC³eeJejleer efve³eb$eCe þsJ eC³eele Deeues. ³eemeeþer kegÀìgbye
efve³eespevee®ee keÀe³e&¬eÀce ñeer³eeb®³eeJej cegueebvee pevce osC³eeJej efve³eb$eCe þsJeC³eele Deeues. ³eecegUs
ñeer³eebvee cegueeb®³ee pevce os C³ee®³ee mJeeleb$³ee®ee efJe

Page 78

78

7) ceeueceÊee DeeefCe Dev³e Deee fLe&keÀ ñeesleeJej efve³eb$eCe (Control on Property
and any economic resources) :
efuebieYeeJee®es JeemleefJekeÀ mJeª He ns ñeer-Heg©< ee®³ee ceeueceÊee DeeefCe Dev³e DeeefLe&keÀ ñeesleeJej
efve³eb$eCe mebyebOeeletve mHe< ì nesles. efHele=meÊeekeÀ meceepeJ³eJemLesceO³ es ñeer³eebvee mebHeÊ eer DeeefCe DeeefLe&keÀ
ñeesleeb®es DeefOekeÀej efou es peele veenerle. l³eebvee ³eeJejleer Deef OekeÀej Je nkeÌkeÀ þs Jet ve³es ³eemeeþer
Del³ee®eej kesÀues peeleele. ñeer³eebv ee GlHeeove efveefce&leer®³ee meeOeveeJejl eer DeefOekeÀej efoues peele veener
keÀejCe Heg©veener. ñeer³eebvee Heg©efìketÀ efoues peele veenerle.

8) Þecee®eer efJeYeeieCeer (Division of Labour):
meceepeeceO³es ñeer-Heg©ÞeceefJeYeeie efHele=meÊee DeeOeeefjle J³eJemLee keÀe³ece þsJeC³ee®³ee DeeO eejs meeceeefpekeÀ mebmLeelcekeÀ DeeefCe
mebj®eveelcekeÀ mJe©Heele keÀjC³eele Deeues Deens. ³ee ceeO³eceeletve ef JeDeeOeejs ÞeceefJeYeepevee®es mJeªHe mHe<ì nesles. ns ñeer Heg©efceUles. Heg©peeleele lej ñeeruee ÒepeesGlHeeove yeeu emebieesHeve DeeefCe IejkeÀeces yeensjer ue keÀeces Fl³eeoer mJeªHeele keÀeces
keÀjeJeer ueeieleele. ³ee keÀe cee®³ee keÀesCeleener ceesyeou ee Jesleve efoues peele veener . ³ee J³eefleefjkeÌle Mesleer,
J³eJemee³e, veeskeÀjer DeeefCe Flej #es$eeleerue keÀecee® ee ceesyeouee ñeer³eebvee keÀceer ÒeceeCeele osC³eele ³eslees.
³eeJejleer Heg©keÀewMeu³e DeeefCe Jesleve ³eeJejerue DeefOekeÀej Heg©ñeer³eeb®³ee keÀecee®es mJeªHe yeouele Deens les MeejerefjkeÀ, ceev eefmekeÀ DeeefCe ueQefiekeÀ MeesmHe<ì nesles. ns mJeªHe kegÀìgbye, ve elesJeeF&keÀ DeeefCe meeJe& peefvekeÀ #es$eele Dee{Utve ³esles. ñeer³eeb®³ee
Þecee®es efuebieYeeJee®³e e DeeOeejs meeJe&ef$ekeÀ jCe efometve ³esles.

6) ñeer³eeb®³ee peerJeveMe wueerJejleer efve³eb$eCe (Control on Women lifestyle) :
e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e D e e O e e j s ñ e e r ³ e e b ® ³ e e peerJeve MewueerJejleer efve³eb$eCe ÒemLeeefHele kesÀue s peeles. ³eeuee
meeceeefpekeÀ mebmLee DeeefCe mebj®eves®³ ee ceeO³eceeletve efve³ebef$ele kesÀue s peeles. efJeMeskegÀìgbyemebmLee ñeer³ee®³ee Jele&ve J³eJenejeJejleer efve³eb$eCe keÀjle De meleele. l³eeceO³es ª{er, ÒeLee,
HejbHeje, cegu³e, efve³eceves, mLeeve, YetefcekeÀe Fl³eeoer DeeOeejs efve efM®ele kesÀues peeles. l³eevegmeej keÀe³e
keÀmes, kegÀþs, kesÀJne, keÀe keÀjeJes?, keÀ© ve³es ³ee mebyebOeerle efve³ece efve³e b$eCe mJeªHeele oMe&efJele
Demeleele. ñeer³eebveer DeeOegefvekeÀ efJe©× HeejbHeefjkeÀ p e e r J e v e H e × l e e r m J e e r k e À e j e J e e r . n e r H e g © < e m e Ê e e k e W À ê e r
J³eJemLee þjJele Demeles. l³eecegUs ñeer³eebvee DeeHeu³ee peerJeveMewueer cegkeÌleHeCes peielee ³esle veener.

10) Deefmcelee jepekeÀejCe (Identity Politics) :
e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e D e e O e e j s ñ e e r H e g © J³ekeÌleeriele peerJevee®³ee DeefmlelJee® es jepekeÀejCe oMe&efJele Demeles. ñ eer®eer mJele:®eer DeMeer Deefmcelee
Demeles. l³ee®eer peeCeerJe ve sCeerJe DeefmlelJee®³ee mJe© Heele veeWoJeC³ee®ee Òe³elv e kesÀuee peelees. lesJne
efuebieYesoe®es jepekeÀejCe DeefOekeÀ mHe<ì nesles. ³eeceO³es Oe ce&, JebMe, ÒeosMe, peele, kegÀìgbye DeeefCe peerJeve munotes.in

Page 79

79
He×leer ner Deefmceles®eer keWÀê cnCetve DeefOekeÀ ÒeyeU yevele Deens. l³eecegU s l³ee®es J³eeqkeÌleiele keÀejCe yevele
Deensle ns ³ee jepekeÀejCeele De efOekeÀ ÒeieuYe Deee fCe ieefleMeerue yeveJele Deensle.

e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e m e b k e À u H e v e e l c e k e À JewefMe<ìîee®es efJeMuesefJenesles. ³ee J³eJemLesle meeceeefpekeÀ D eeefCe meebmke=ÀeflekeÀ De eOeejs efuebieYeeJee®es mJeª He efveefM®ele nesles.
³eevegmeej ª{er, ÒeLee, HejbHeje, cegu ³e, efve³eceves ³ee DeeOeejs ñeer Heg© neslees. ³ee ceOetve ñeer Heg©DeefOekeÀeje®es ceevemevceeve Òeefle<þe DeeefCe nkeÌkeÀe®eer efveefM®eleer nesles. ³eeceO³es ñeer³eeb®es HejeJeuebye ns®e
l³eeb®³ee Mees
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) efuebieYeeJee®eer mebk eÀuHevee mHe<ì keÀje.





2) efuebieYeeJee®eer JewefMe< ìîe meefJemlej mHe<ì keÀje.






6.10 efuebieYeeJee®³ee mecem³ee (GENDER ISSUES PROBLEMS)

p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e D e e O e e j s ñeer-Heg©efJeefJeOe Hewuet mebyebOeer le IeìkeÀe®ee meceeJesMe neslees. ³ee meJe & mecem³ee HejmHej mebyebOeerle yeeyeer®ee
DeeblejmebyebOee®eer J³eJemLee mHe<ì keÀjles. ner mecem³ee mebmeeOeve Je eJej l³ee®³ee ef¬eÀ³eelcekeÀ mebyebOee
meesyele mJeeleb$³e mecelee v³ee³e DeefOekeÀej mebOeer mevc eeve Fl³eeoer mebyebOeerle Deens. ner mecem³ee Deejesi³e,
efMe#eCe, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e Demee DeveskeÀ IeìkeÀebMeer mebyeOeerle Deens. l³eecegUs ñeer³eebvee Je®e&mJe,
HejeJeuebyelJe, YesoYeeJe DeeefCe Me esmHe<ì efometve ³esles.

e f u e b i e Y e e J e e ® e e r m e c e m ³ e e H e g { e r u e c e g Ð e e ®³ee DeeOeejs mecepetve Ieslee ³esF&ue.


munotes.in

Page 80

80
1) Demeceeve efuebie iegCeewÊej ÒeceeCe (Unequal Sex Ratio) :
efuebieYeeJee®eer Demeceevelee ner ueeskeÀmebK³esleer ue ñeer DeeefCe Heg©ÒeceeCeeceO³es efomeles. ³eeceO³es cegueeR®³ee pevcee®es Òec eeCe keÀceer Deens lej cegueeb®e s ÒeceeCe DeefOekeÀ Deens.
l³eecegUs efuebie iegCeewÊej ÒeceeCe Demec eeve mJe©Heele efometve ³esles. kegÀìgbye mebmLes®³ee ceeO³eceeletve efHele=meÊee
Demeceeve mJe©Heele efometve ³esles. kegÀìgbye mebmLes®³ee ceeO³eceeletve efHele=meÊee J³eJemLee DeefOekeÀ ÒeyeU
Demeu³eeves cegueeRvee pevce osC³ee®ee ef veCe&³e Iesleuee peele veener. l³eecegUs e f u e b i e i e g C e e w Ê e j Ò e c e e C e k e À c e e r
nesles. ³ee®e yejesyej cegueeRvee Deenej Deejesi³e mesJee ³ee®es ÒeceeCe keÀceer Deens. l³eecegUs yeeuece=l³et®es ÒeceeCe
Jee{le Deens. Deejesi³ee®³ee #es$eele ie Ye&peve leHeemeCeer keÀjC³eec egUs cegueer®³ee ie Yee&®eer nl³ee ke sÀueer peeles.
³eecegUs efuebieiegCeewÊej ÒeceeCe De meceeve efometve ³esles.

2) cegueYetle megefJeOeeb®ee DeYeeJe (Lackuna of Basic Facility) :
efuebieYeeJee®eer ner DeceeveJeer peerJe ve He×leer Deens peer ñ eer-Heg©J³eJemLee cnCetve HeenC³eeme efceUles. efHele=meÊee meceepe J³eJemLesle ñeer³ eebvee cegueYetle megefJeOee Heemetve
Jebef®ele þsJeues peeles. meJe& megefJeOee ef JejeneJes ueeieles. ñeer³eebvee efMe#eCe, Deejesi³e, veeskeÀjer, J³eJ emee³e DeeefCe peerJeve peieC³ee®es mJeeleb$³e
efceUJetve osCes DeeJeM³ekeÀ Deens. H eCe Òel³e#eele ner J³eJemLee Demeceevelee m e e c e e e f p e k e À m e b y e b O e e f v e c e e & C e
keÀjles. lesJne ñeer³eebvee cegueYetle megefJ eOee Heemetve Jebef®ele þsJeues peeles.

3) efJeMes e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e D e e O e e j s ñ e e r ³ e e b v ee efJeMesDeejesi³e, veeskeÀjer, J³eJemee³e, jepek eÀejCe DeM³ee DeveskeÀ #es$ eeceO³es efJeMespeele veener. l³eecegUs l³eeb®³ee efJe keÀemee®³ee mebOeer vekeÀej efou³ee pe ele. HeefjCeece ñeer³eeb®³ee peerJeve
peieC³ee®ee opee& Gb®eeJelee ³esle veener. keÀejCe Heg©mlejeJejleer peerJeve peieeJes ueeiel es. l³eecegUs DeHesef#ele efJekeÀemee® ³ee cegU ÒeJeenele ³esle veener.

4) Deejesi³ee®eer mecem³ee (Health Issues) :
efuebieYeeJee®³ee Devegme©ve ñeer³eebvee HegjsM ee Deejesi³e megefJeOee ÒeeHle Deeu³ee vemeu³eeves
Deejesi³ee®³ee mecem³eebvee meeceesjs peeJes ueeieles. Deej esi³e ne ceeveJeer DeefOekeÀe j Deens. HeCe Òel³e#eeceO³es
ñeer³eebvee l³ee®³ee Deejesi³ee®³ee mebj#eCeemeeþer DeeefCe megu eYelesmeeþer megefJeOee ef ceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
ñeer³eebvee HeesmegefJeOee vemeu³ee keÀejC³eeves ñeer³ee Deejesi³ee®ee ÒeMve mees[J et MekeÀle veener. ñeer³ee Òemegleer®³ee JesUer
ce=l³et®es ÒeceeCe DeefOekeÀ ÒeceeCeele Deens. l³ee®eyejesy ej MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ D eeefCe ueQefiekeÀ Deepeeje®es
³eesi³e efveoeve DeeefCe GHe®eej He×l eer GHeueyOe nesle veener. l³eecegU s ³ee ñeer³eebvee Deejesi³ee®³ee
mecem³eevee meeceesjs peeJes ueeieles.

5) efMe#eCe mecem³ee (Education Problem):
ñeer³eebvee efMe#eCee®ee DeefOeke ÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeC³ee® es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³eeves
ñeer³eeb®³eeceO³es efvej#ejles®es ÒeceeCe DeefOekeÀ Demeu³ee®es efometve ³esles . l³eecegUs l³eebvee ceeieemeuesHeCee®es
peerJeve peiele Deensle. ñeer³eebvee cegueYetle efMe#eCee®³ee meesF& megefJeOeeb®ee DeYeeJe Demeu³eeves l³eebvee Jebef®ele
jeneJes ueeieles. ñeer³eebvee cegueYetle efMe#eCeemeesyele J³eeJeneef jkeÀ leb$e%eeve DeeefCe Fl ej efMe#eCe megefJeOee munotes.in

Page 81

81
GHeueyOe keÀ©ve ve efou³eeves efMe# eCee®³ee DeeOeejs efceUCeeN³ee veJeerve me bOeer DeeefCe megefJeOee ³ee Heemetve
Jebef®ele jeneJes ueeiele Deens.

6) veeskeÀjer mebOeer®eer mecem³ee (Employment Opportunity Problem) :
ñ e e r ³ e e b v e e v e e s k e À j e r ® e e r m e b O e e r D e Hes#esÒeceeCes HetCe& keÀjCe s Meke̳e nesle veener. l³eecegUs Heg©ñeer³eebvee veeskeÀefjceO³es mebOeer efceUle veener. l³eecegUs ñeer³eeb®eer DeeefLe&keÀ Heefje fmLeleerceO³es megOeejCee nesle
veener. l³ee®es Heg©ÒeceeCeele Deens. ñeer³ee veeskeÀjer #es$ eeleerue mebOeer ÒeeHle nesle veener.


7) ÒeefMe#eCe mecem³ee (Problem of Training) :
ñeer³eeb®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer ÒeefMe#eCe ef ceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeefJemegefJeOee vemeu³eecegUs mecem³ee efvece e&Ce nesles. ñeer³eebvee l³eeb®³ee Debieer Yetle keÀewMeu³ee®ee efJekeÀeme JneJee
lemes®e veJeerve ceeefnleer leb$e%eeve efJe DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve ³esles.

³ e e Ò e e f M e # e C e e ® ³ e e c e e O ³ e c e e l e t v e m J e ³ e b c e e f J e k e Àemee®es ceeO³ece cnCetve JeeHejC³eele ³eles. HeCe
Òel³e#eele cee$e ÒeefMe#eCee®ee DeYeeJe DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve ³eslees.

8) ueQefiekeÀ Del³ee®eej (Sexual Harashment):
efuebieYeeJee®es efJeoejkeÀ Jeemle Je cnCetve ueQefiekeÀ Del³ee®eeje® ³ee mJeªHeele HeenC³eeme efceUles.
ñeer³eeb®³ee Del³ee®³eejeceO³es Jee{ nesl eevee HeenC³eeme efceUles. ñeer³eeb®³ ee Demenîeles®ee Je HejeJeuebyevee®ee
HeÀe³eoe IesTve ñeer³eebJejleer Del³ee®eej kesÀues peeleele. ³ee Del³ee®eejele ueQefiek eÀ FMeejs keÀjCes, mHeMe&
keÀjCes, yeueelkeÀej keÀjCes, efJeve³e Yebie keÀjCes, DeefMueue meeefnl³e Je efJn[er³ees®eer efveefce&leer keÀjCes.
JesM³eeJ³eJemee³e ®eeueJeCes, ceefnuee yeeuekeÀe®eer efJe¬eÀer keÀjCes DeMe e DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee ueQefiekeÀ
Del³ee®eejeuee meeceesjs peeJes ueeieles. ³eeceO³es ñeer³eebvee MeejerefjkeÀ ceeveefmekeÀ D eeefCe ueQefiekeÀ Meesmeeceesjs peeJes ueeieles. l³eecegUs efoJemeWefoJeme ³ee Del³ee®eeje®es mJ eªHe iebYeerj yevele Deens.

9) meeOeve mebHeÊeer ce eueceÊesle Demeceevelee (Unequal Distribution of Property
Resources) :
efuebieYeeJee®³ee DeeOeejs ñeer-Heg©< eeb®eer Demeceevelee ner meeOeve me bHeÊeer ceeueceÊes®³ee Demeceeve
JeeìHeeletve efometve ³esles. ñeer³eebve e kegÀìgbyeeceO³es ceeueceÊes®ee DeefOekeÀ ej efceUle veener. keÀejCe Heg©mebmke=Àleer peerJeve He×leer Demeu³eeve s ñeer³eebvee meeOeve mebHeÊeer ceeueceÊes ®eer Demeceevelee efvecee&Ce kesÀueer
peeles. l³eeb®³ee ceOeerue Demeceeveles ®³ee DeeOeeefjle meeceeefpeke À efnlemebyebOee®eer J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer
peeles. l³eecegUs ³ee DeefOekeÀejeHeemetve ñeer³eebvee Deueieerke=Àle þsJeues peel es. l³eecegUs ñeer³eeb®³ee
DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeues peeles.

10) jepekeÀer³e menYeeie (Political Participation) :
efuebieYeeJee®³ee ceeO³eceeletve ñeer -Heg©Jebef®ele þsJeues peeles. ñeer³ee jepe keÀer³e ÒeefleefveOeer menYeeie efce UeJee Demes Heg©

Page 82

82
ceeveefmekeÀlesle ceev³e DeeefCe mJeerk eÀejMeerue veener. l³eecegUs ñeer³eebv ee efJeMesmenYeeie Jee{JeC³eemeeþer ceole keÀjC³ eele Deeueer lejer ner ñeer³eeb®es jepek eÀer³e ÒeefleefveefOelJe l³eeb®³ee
Iejeleerue Heg©l³ee®³ee efJe®eeje®ee celee®ee meu³ee®ee menYeeie efJe®eeje le Iesleuee peele veener. l³eecegUs ñeer jepekeÀer³e
menYeeie Jee{t MekeÀle veener.

11) Heesueerme v³ee³eeue³ e ÒeMeemevee®eer ogue&#e (Neglected by Police audicery
and Administration) :
ñ e e r ³ e e b ® ³ e e D e l ³ e e ® e e j e ® ³ e e Ò e c e e C e e l e Jee{ nesle Demeu³ee®es efomeles. ns ñeer³eeb®³ee YesoYeeJee®³ee
Del³ee®eej DeeefCe keÀuebkeÀerle keÀjC³ee®es ÒeceeCe De ens. ñeer³eebvee keÀewìgbefy ekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe
meeJe&peefvekeÀ keÀecee®³ee efþkeÀeCeer De l³ee®eeje®es ÒeceeCe Jee{le Deens. ³ee Òe MveebkeÀ[s Heesueer me ³eb$eCeskeÀ[tve
ogue&#e kesÀues peeles. l³eebvee mebj#eCe osC³eeceO³es ke Àcelejlee efvecee&Ce nesles. v³ ee³eeue³eerve mlejeJejleer ñeer
Del³ee®eeje®es veeWo IesC³eeme efJeuebye keÀjCes l³eebvee v³ee³ eeue³eeceeHe&Àle v³ee³e efceUJ etve efouee peele veener.
³ee meJe& Òeef¬eÀ³esle ñeer³eeb®es peerJe ve peieCes Demenîe nesTve peeles.

J e j e r u e m e J e & c e g Ð e e b c e O e t v e e f u e b i e Y e e J e e ® ³ e e D e e O e e j s efvecee&Ce Peeuesu³ee mecem³ee DeefOekeÀ mecepetve
Ieslee ³esleele. efJeMesjepekeÀer³e DeeefCe efJeefJe Oe mlejeJejleer HeenC³eeme efceUles. ne Ye soYeeJe, keÀuebkeÀ DeeefCe Del³ee®eej ne
Heg©
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) efuebieYeeJee®³ee mecem³es®e s meefJemlej Dee{eJee I³ee.






6.11 efuebieYeeJe efJe keÀemee®es Hegve&GLeeve (RESURENCE OF GENDER
DEVELOPMENT)

e f u e b i e Y e e J e e ® e e r m e c e m ³ e e m e e s [ J e C ³ e e m e e þ e r ñ e er-Heg©keÀjC³ee®es OeesjCe DeeJeM³ekeÀ Deens. efuebieYeeJee®³ee DeeOeejs me ceepeeceOeerue meJe& #es$eeleerue efJeYesoYeeJe, keÀuebkeÀ DeeefCe M eesDeeefCe DeeefLe&keÀ efJekeÀeme HeefjCeec e ne ñeerJeeoer ¢ef<ìkeÀesCeeceOetve me cepetve IesC³eele Deeuee Deens. ³ee
efJekeÀemeele ñeer-Heg©HeeMJe&Yetceer, efuebie, Jeie& DeeefCe Flej meeceeefpekeÀ DeeefLe&keÀ Deefmcelee ³ee efJeDeeJeM³ekeÀ Deens. l³eecegUs l³eeb®ee meeceeefpekeÀ peerJeveceevee®ee opee& Gb ®eeJeC³eeme ceole nesF&ue. DeeefLe&keÀ
¢ef<ìkeÀesve iegCeelcekeÀ mleje Jej efJekeÀeme keÀjC³eeceO³es keÀecee®eer efve efce&leer HeefjCeecekeÀejkeÀ efve³eb$eCe DeeefCe munotes.in

Page 83

83
G®®e veeskeÀjer Fl³eeoer cegUs DeeefL e&keÀ efJekeÀeme keÀjC³eeceO³es cenÊJ ee®es þjles. ³ee®eyejesyej efMe#eCe,
Deejesi³e, efveJeemee®eer mees³e, mJe® í He³ee&JejCe DeeefCe iegvnîee®es Òe ceeCe keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ns
peeieeflekeÀerkeÀjCe, mebmke=Àleer Deeef Ce ÒeMeemevee®³ee meboYee&le ñeer³eeb ®³ee efJekeÀemee®³ee ³eespevee keÀMee
keÀjlee ³esleerue, l³eeb®eer Debceueyep eeJeCeer keÀMeer keÀjlee ³esleerue ³eekeÀ [s ue#e osCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

Yeejlee®³ee meboYee&le Je ñeer³eeb®³e efJekeÀeme e®³ee ³eespevee®³ee efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer.
l³eecegUs l³ee®³ee efJekeÀemee®es O eesjCe efveefM®ele kesÀues Deens. Yeejl e mJeeleb$³e Peeu³eeveblej Yeejleer³e
mebefJeOeevee®³ee ceeO³eceeletve ñeer³eeb®es nkeÌkeÀ D eefOekeÀej megjef#ele keÀjC³eele Deeues. meve 1950 ®³ee
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme efve³eespeveeceO ³es ñeer³eeb®³ee efJekeÀemee®³ee lejleg oer keÀjC³eele Deeu³ee. ³eeveblej®³ee
Heb®eJeeefDeeues, meve 1962 meeueer ³egvee³eìs[ vesMeve pevejue De mesefcyeueer ³eebveer keÀe fceMeve Dee@ve o mìsìdme
Dee@HeÀ efJecesvme ³ee ceeO³eceeletve ef JekeÀmeveMeerue osMeeleerue ñeer³eeb®³ee meboYee& efJekeÀeme OeesjCe efveefM®ele
keÀjC³eele Deeues. ³eeceO³es efJekeÀemeeleerue ñeer³ee Je©ve ñeer DeeefCe efJekeÀeme ³ee®es efuebieYeeJe DeeefCe efJekeÀeme
Demee meeceeefpekeÀ ¢ef<ìkeÀesve efvecee& Ce keÀjC³eele Deeuee. peeieeflekeÀ yeBkes À®³ee ceeO³eceeletve Deeblejje<ì^er³e
veeCes efveOeer ceeHe&Àle ñeer efJekeÀemee®es OeesjCe Debc eueyepeeJeCeer DeeefCe lejlegoer keÀjC³eele Deeu³ee Deensle.
³eeletve mì^keÀ®e&ue S[pesmìceWì Òeesûeece le³eej keÀjC³ eele Deeuee. ³ee ceeO³eceeletve ñeer³eeb®ee efJekeÀeme
keÀjC³eele Deeuee Deens.

ñ e e r ³ e e b ® ³ e e e f J e k e À e m e ³ e e s p e v e e ® e e r e f v e e f c e & l e e r Hee®eJ³ee Heb®eJeeef³eeceO³es keÀjC³eele Deeueer. l³eeb®es cegK³e GÎsMe efm$e³eebvee efvejefveje Uîee #es$eeleerue GVeleer Je keÀu³eeCe
keÀe³e& les JeefkeÀeme ³ee DevegosC³eemeeþer meve 1990 meeueer ueeske ÀmeYesle efm$e³eebmeeþer je<ì^er³ e keÀefceMeve ³ee keÀe³eÐee®³ee
ceeO³eceeletve efm$e³eeb®³ee nkeÌkeÀ De eefCe mebj#eCe osC³eele Deeues. Yeej leer³e jep³eIeìvesuee 73 DeeefCe 74
J³ee Ieìveeog©mleer (1993) vegmeej mLeee fvekeÀ Je mJejep³e mebmLee veiejHeeefuekeÀe ceneveiej HeeefuekeÀe
³eele ceefnueebmeeþer jeKeerJe peeiee®e s ÒeefleefveOeerlJe Deej#eCe lejlego kesÀueer Deens. l³eecegUs ceefnueebvee
jep³e HeeleUerJejleer efveCe&³e Òeef¬eÀ³ esle menYeeieer nesC³eemeeþer mebOeer ÒeeHle Peeueer. ñeer³eeb®³ee Jejleer
nesCeeN³ee Dev³ee³e Je Del³ee®eeje®³ee efJe jesOeele ®e®ee&, Deeblejje<ì^er³e Heef jmLejeJejleer nesT ueeieuee r. ³ee®ee Heeefþbyee osC³eele Deeuee. ³ eeletve meve 1993 meeueer efJeefJeOe
efnbmee®eeje®es efveceg&ueve Heefjmeeueer ke=ÀefleMeerue J³eemeefHeþ (Platfrom for Action) keÀjejveecee ³eeceOetve mesMeve Dee@ve peW[j
SeqkeÌJeefueìer DeBv[ [sJnueHeceWì DeBv[ Heerme HeÀe@j 21th meW®etjer ³ee efMepeeefnjveec³ee®eer DebceueyepeeJeCeer Yeej leer³e ñeer®ee efJekeÀeme OeesjCeevee®e mJeerkeÀej DeeefC e DebceueyepeeJeCeer
kesÀueer. ³ee®ee veJeJeer He b®eJeeef
Y e e j l e e r ³ e ñ e e r ³ e e b ® ³ e e e f J e k e À e m e e m e e þ e r u e e s k e À M e e n e r mebefJeOeeefvekeÀ lejlegoer, He b®eJeeef³eespevee ³ee ceeO³eceeletve efJeefJeOe mlejeJejleer efJekeÀeme ke Àe³e&¬eÀce DebceueyepeeJeCe er keÀjC³eele Deeueer.

1) ceefnuee keÀu³eeCeemeeþer®³ee jep³eIeìvesleerue lejlegoer (Women Welfer In
Constitution) :
Yeejleer³e jep³eIeìvesceO³es cegueYetle DeefOekeÀe j DeeefCe ceeie&oMe&keÀ le%e e®³ee DeeOeejs ñeer-Heg©meceeveles®es DeefOekeÀej osC³ eele Deeues. ³eeceO³es ñeer-Heg©

Page 84

84
meceeveles®ee DeefOekeÀej osC³eele Deeuee Deens. l³eecegUs ñeer³eebvee meceeve opee& DeeefCe Jeslevee®eer meceevelee
osC³eele Deeueer Deens. lemes®e Òel³eskeÀ veeiejerkeÀeÒeceeCes meJe& GHepeerefJekesÀ®eer meeOeves osC³eele Deeueer Deens.
Ieìves®³ee Deveg®íso 14 vegmeej ñeer D eeefCe Heg©meceeve mebOeer osC³eele Deeueer Deens. ³ee ceeO³eceeletve ñeer³eeb®³ee efJeke Àemeemeeþer efJeefJeOe mebOeer DeeefCe
GHee³e³eespevee yejesyej meve 1955 ®ee efnbot efJeJeen keÀe³eoe meve 1976 ®ee meceeve Jesleve keÀe³eoe
DeeefCe yeeueefJeJeen keÀe³eoe Fl³eeoer efJe
2) Heb®eJeeef Yeejleeleerue ñeer³eeb®³ee GVeleermeeþ er Heefnuee Heb®eJeeeflejlego keÀjC³eele Deeueer. meve 1953 meeueer keWÀêer³ e meceepe keÀu³eeCe ceb[Ue® eer mLeeHevee keÀjC³eele
Deeueer. meve 1956 meeueer ogmeN³ee Heb®eJeeefkeÀjC³eele Deeueer. ³eeceO³es efMe#eCe DeeefCe Deejesi³e mesJee ³eespevee®eer De bceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer.
³ee Heg{erue ³eespeveeceO³es efMe#eCe Deejesi³e DeeefCe jespeieej efJekeÀemee ef JeDeeueer. ³eeletve ³eebvee DeefOeke Àej DeeefCe nkeÌkeÀe®eer peeCeerJe efvecee&Ce keÀjC³eele Deeueer.

3) ceefnueebmeeþer mJeleb$e efJeYeeiee®eer efveefce&leer (Develop Independent Women
Sector) :
m e v e 1 9 7 6 m e e u e e r Y e e j l e m e j k e À e j v e s ceefnueebmeeþer mJeleb$e efJeY eeiee®eer efveefce&leer keÀjC³eele
Deeueer. ³ee efJeYeeieeceeHe&Àle ceefnuee mecegHeosMeve, ceef nuee Jemleerie=n Fl³eeoer mJeleb$e efJeYeeie keÀjC³eele
Deeues Deensle. ³ee efJeYeeieeceeHe&Àle iejerye ceefnuee bvee keWÀêer³e Deeef Ce jep³eMeemeve Debleie&le ceefnuee
meyeueerkeÀjCee®³ee efJeefJeOe ³ees pevee®eer efveefce&leer DeeefCe Debc eueyepeeJeCeer keÀ jC³eele Deeueer.

4) keWÀêer³e meceepekeÀu³eeCe ceb[U (Centrel Social Welfear) :
Y e e j l e m e j k e À e j v e s k e W À e f ê ³ e m l e j e J e j l e e r meve 1953 meeueer efMe #eCe ceb$eeue³ee®³ee
ÒemleeJeevegmeej keWÀêer³e meceepekeÀu³ eeCe ceb[Ue®eer mLeeHevee keÀjC³eele De eueer. ³eeceeHe&Àle ceefnuee efJekeÀeme
³eespevee®eer DecebueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. mJe³ebmesJeer mebmLee Je ceefnuee ceb[UeceeHe&Àle iejerye ceefnuee
ûeeceerCe Menjer DeeefCe DeeefoJeemeer Yeeieeleerue ceefnueebmeeþer ³eespevee® ee ueeYe osC³eele Deeuee. ³ee Debleie&le
ûeeceerCe Yeeieeleerue ceefnueebceO³es peei e=leermeeþer efJeefJeOe cesUeJes IesCes , ceefnueeb®ee keÀueeiegCeebvee JeeJe osCes,
nmlekeÀuee, MesUerHeeueve, keÀeWye[er J ³ e J e m e e ³ e , D e e e f L e & k e À c e o l e k e À j leele. Òeew{ mee#ejlee DeefYe³eeve,
Deejesi³e mJe®ílee Fl³eeoer mlejeJejleer keÀe³e& keÀjleele.

5) ceefnuee me#eceerkeÀjCe emeeþer je<ì^er³e efceMeve (Na ti on a l Mi s s io n o f Wom e n
Empowerment):
8 cee®e& 2010 meeueer Yeejleer³e ke WÀê mejkeÀejves ceefnuee me#eceer keÀjCeemeeþer je<ì^er³e efceMeve
³eespeves®eer efveefce&leer kesÀueer. ³ee ³eespeves®es GefÎ<þe ceO³es ceefnueeb®es meeceeefpekeÀ DeeefCe D eeefle&keÀ efJekeÀeme
³eespevee ceOetve meyeueerkeÀjCe keÀjCes ner ³eespevee jepemLeeve ceOeerue Heeuee r efpeunîeele meJe&ÒeLece
keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespevesle ceefnu eekeÀefjlee YeeJe leeuegkeÀe Je efpeuneHeeleUerJejleer ³eespevee efvecee&Ce
ceefnuee®eer peeCeerJe peeie=le kesÀueer. lemes®e GÐeesieemeeþer DeeJeM³ekeÀ meeOev e meeceûeer Je DeeefLe&keÀ lejlegoer
keÀjCes. ³ee ³eespevesletve ceefnueebvee me #ece keÀjC³eeJejleer Ye j osC³eele Deeueer.
munotes.in

Page 85

85
6) je<ì^er³e ceefnuee Dee³eesie (National Women Communications) :
m e v e 1 9 9 2 m e e u e e r Y e e j l e m e j k e À e j v e s Yeejleer³e mebefJeOeevee®³ee lejl egoervegmeej je<ì^er³e ceefnuee
Dee³eesiee®eer mLeeHevee kesÀueer. mec eepeeleerue meJe& peieeleerue ñeer³eeb®es mebj#eCe DeeefCe efJekeÀeme meeO³e
keÀjC³eemeeþer Demeceeve opee& DeeefCe Dev³ee³ee®³ee JeeieCetkeÀerme Òeefle yebOe keÀjCes, keÀe³eÐee®ee Dee{eJee
IesTve megOeejCee keÀjCes ³ee GÎsMeeve s je<ì^er³e ceefnuee Dee³eesiee®eer mL eeHevee keÀjC³eele Deeueer. meve 30
Dee@iemì 1990 jespeer je<ì^er³e ceefnu ee Dee³eesie DeefYe³eeve pevelee ouee ®es mejkeÀejves Òesefjle keÀjC³eele
Deeues. l³eeveblej 31 peevesJeejer 1992 jespeer je<ì^er³e ceefnuee Dee³eesi ee®eer mLeeHevee keÀjC³eele Deeueer.
je<ì^er³e ceefnuee Dee³eesieeceO³es SkeÀ DeO³e#e DeeefCe Hee®e meom³e Demeleele. ns meom³e meceepeMeem$eer³e
mecegn, keÀe³eos Hebef[le ieì DeewÐees efiekeÀ J³eJemLeeHeve ÒeMeemeve ieì, me eceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ieì,
ÞeefcekeÀ mebIeìvee ieì Fl³eeoer ceOetve l³ee®eer vesceCetkeÀ keÀjC³eele ³esles. SkeÀ meom³e meef®eJe ÒeMeemekeÀer³e
mesJesleerue Jeefj<þ DeefOekeÀe N³ee®eer efve³egkeÌleer keÀjC³eele ³esles. ³ ee Dee³eesieeceeHe&Àle ceef nueebvee meeceeefpekeÀ,
DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e efJekeÀem eemeeþer efve³eespeve Òeef¬eÀ³esle menY eeieer keÀ©ve IesCes, keÀe³eÐeeceeHe&Àle
v³ee³e efceUJetve osCes, pevepeeie=leer Ò e e f M e # e C e o s C e s , c e e f n u e e e f J e k e À e m e D e n J e e u e l e ³ e e j k e À j C e s , l e g © b i e ,
keÀejeie=neleerue ñeer³eeb®eer Deejesi³e leHeemeCeer keÀjCes , Mew#eefCekeÀ mebMeesOeve ke Àe³e& keÀjCes, keÀe³eÐee®es
Heefj#eCe keÀ©ve megOeejC ee keÀjCes, Fl³eeoer keÀe ³e& kesÀueer peeleele.

7) je<ì^er³e ceefnuee keÀes m e v e 1 9 9 3 m e e u e e r c e e f n u e e J e y e e u e e f J e k e À e m e efJeYeeieeceeHe&Àle je<ì^er³e ceefnuee keÀesmLeeHevee kesÀueer. ³ee Dee³ eesiee®ee GÎsMe ûeeceerCe Je Menjer Yeeiee leerue oeefjêîe js ceefnueebvee l³eeb®³ee mees³eervegmeej keÀc eer J³eepe ojeves keÀpe& GHeueyOe keÀ©ve osCes ne cegK³e GÎsMe je<ì^er³e
ceefnuee keÀesosCes. meoj keÀpe& one ceefnv³eem eeþer ª. 2,500 Òeefle ueeYeeLeea Je 2 les 5 JeÒeceeCes ueeYeeLeea He³e¥le efou es peeles. ³ee mebmLee ceeHe&Àle ceefnueebvee DeLe&meene³³e efoues peeles Je ceefnuee
ye®ele ieì mLeeHevesme ceole keÀjCes.

8) ceefnuee meyeueerkeÀjCeemeeþer keWÀê Meemevee®eer ³eespevee (Women Empowerment
Central Government Policies):
ceefnueeb®ee meeceeefpekeÀ Je DeeefLe&keÀ DeeefCe jepe keÀer³e efJekeÀemeemeeþer ceefnuee meyeueerkeÀjCee®eer
³eespeves Debleie&le efJeefJeOe ³eespe vee keÀjC³eele Deeu³ee. ³eeceO³es ceefnu ee mece=×er ³eespevee, ceefnueeb®³ee
efMe#eCeemeeþer ³eespevee, mJe³ebmesJeer mebmLeemeeþer meJe &meeOeejCe DeLe&mene³³e ³eespe vee, je<ì^er³e HeeUCeeIej
³eespevee, ceefnueebmeeþer Je mleerie=ns, pewJeleb$e%eeveevegmeej ÒekeÀuHe , ÒeefMe#eCe Je jespei eej keÀe³e&¬eÀceeme
DeLe&mene³³e ³eespevee, ceefnuee keÀejeefiejebmeeþer ³eespevee, je<ì^er³e ceefnuee keÀesje<ì^er³e ûeeceerCe peerJevees$eer Deef Ye³eeve keÀe³eos, oefuele DeeefCe Deeef oJeemeer ceefnuee keÀe³eos Fl³eeoer
³eespeveeb®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee.

9) keWÀê Meemevee®es ceef nuee efJekeÀeme OeesjCe (Center Women Development
Policy) :
Y e e j l e e r ³ e c e e f n u e e m e y e u e e r k e À j C e ³ e e s p e v ee keWÀê Meemeveeves ceef nuee efJekeÀeme OeesjCe
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespeves®ee cegK³e GÎsMe Meejere fjkeÀ, ceeveefmekeÀ Je YeeJeefvekeÀ
peerJevee®eer iegCeJeÊee megOeejCee keÀjCes ns Deens. meve 2005 ns Je

Page 86

86
keÀjC³eele Deeues. Yeejleer³e efñe³eebv ee meceeve DeefOekeÀej, meceeve mebOeer , meceeve keÀecee®es meceeve mebOeer
jep³eekeÀ[tve nesCeeN³ee YesoYeeJeeHeemetv e mebj#eCe osC³eele Deeues. oneJ³ee Heb® eJeeefmeyeueerkeÀjCe Je keÀu³eeCe ³eekeÀef jlee efJeMesceefnueebmeeþer DeeefLe&keÀ DeeefCe meece eefpekeÀ OeesjCee®eer efveefce&leer ceef nueebvee keÀe³e&#ece mJeeleb$³e meceeve
Meemeve keÀle&J³e keÀjCes. mJeleb$e De boepeHe$ekeÀ ceefnuee meyeueerkeÀjCe lejlego keÀjCes, efMe#eCe Deejesi³e
DeeefCe meeceeefpekeÀ #es$eele ceefnuee meyeueerkeÀjCe keÀjCes, Menj Deee fCe ûeeceerCeYeeieele mL eeefvekeÀ mJejep³e
mebmLeele Deej#eCe osCes, jep³emlejeJejl eer ceefnuee meyeueerkeÀjCe meefcel eer DeO³e#e jep³ee®es cegK³eceb$eer
cnCetve Deens.

10) ceneje<ì^ Meemevee®es ceefnuee OeesjCe (Womens Policies of Government
of Maharashtra) :
m e v e 1 9 9 4 m e e u e e r c e n e j e < ì ^ M e e m e v e e v e s c e e f nuee OeesjCe efvecee&Ce keÀjC³eeleerue Yeejle
osMeeleerue Heefnues jep³e Deens. ns OeesjCe 19 YeeieeceO³es efJeY eeieues Deens. ³ee OeesjCee®ee GÎsMe
meeceeefpekeÀ, MeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ DeeefCe YeeJeefvekeÀ peerJeveele meg³ees i³e megOeejCee keÀjles, meeceeefpekeÀ
DeeefLe&keÀ jepekeÀer³e, meebmke=ÀeflekeÀ YeeJeefvekeÀ #es$eele ceefnueeb®eer efJe MesefJekeÀeme keÀjCes, ceefnuee ÒeefMe#eCe osCes, keÀe wìgbefyekeÀ efnbmee®eejeHeemetve me bj#eCe osCes Fl³eeoer lejlegoer
keÀjC³eele Deeu³ee. meve 1998 meeueer veJeerve ceefnuee O eesjCe peeefnj keÀjC³eele D eeues. ³ee OeesjCeeceO³es
ceefnueebvee DeeefLe&keÀ meyeueerkeÀjCeeJej ue#e keWÀêerle keÀjC³eele Deeues. ³ee®eyejesy ej keÀe³eÐeeÜejs ceefnueeb®es
meyeueerkeÀjCe keÀjCes, DeeefLe&keÀ keÀe ³e&¬eÀce, efMe#eCe Je mee#ejlee Deeje si³eefJeIeìkeÀe®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee, cene je<ì^ Meemevee®es ceefnu ee OeesjCe 2001 ³ee®eer
DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. efnuee Je yeeuekeÀu³eeCe efJeYeeieeceeHe& Àle ³ee OeesjCee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eele ³esles. ³ee OeesjCe meefceleerceOeerue SkeÀ le=l eer³eebMe ceefnuee meom³e Demeleerue, ceefnuee mebmLeebvee
GlHeeove efJe¬eÀeruee Òeeslmeenve osCes, Òel³eskeÀ efpeunî eele J³emevecegkeÌle keWÀê, ueeskeÀmeYee Je jep³emeYesle
ceefnuee SkeÀ le=leer³eebMe Deej#eCe osCe s, ieYe&peue Heefj#eCe DeeefCe DeJewOe ieYe&Heele efve³eb$eCe, ieeJe ceefnuee
meYee mLeeHeCes, Òeew{ efMe#eCe ÒemeeO eveie=n yeebOeCes, osJeoemeer ÒeLee ve <ì keÀjCes ³ee Debleie&le ceefnuee
meyeueerkeÀjCeemeeþer ceneje<ì^ Meemeveev es ³eespevee efvecee&Ce kesÀu³ee. ³eeceO ³es DeeOeejie=ns, megOeeefjle ceensj
³eespevee, ceefnuee mebj#eCeie=n, ceef nuee ceb[U, Devegoeve, meec egefnkeÀ efJeJeen ³eespevee, ceele=lJe Devegoeve
³eespevee, mJeeOeej ³eespevee, os Jeoemeer ³eespevee, keÀeceOesv et ³eespevee, mJe³ebjespeiee j ceole ³eespevee, ceefnuee
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ceneceb[U Fl³eeoer ³eespevee ceOetve ceefnuee meyeueerkeÀ jCee®ee Òe³elve ³eMemJeerHeCes
keÀjC³eele Deeuee Deens.

ceefnuee meyeueerkeÀjCee®³ee ³eespe vee ceeHe&Àle efJekeÀemeelcekeÀ Ye tefcekesÀ®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eele ³esles ner ³eespevee keWÀêer³ e DeeefCe jep³e mlejeJejl eer l³ee®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. l³ee
ceeHe&Àle ceefnueeb®³ee meeceeefpekeÀ De eefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e meyeueerkeÀjCee®³ee mlejeJe jleer ³ee ³eespevee®eer
efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. ³ee ³eespe ves®ee ueeYe Jebef®ele IeìkeÀ eleerue ceefnueebvee DeefOe keÀ ÒeceeCeele efvecee&Ce
keÀ©ve l³ee®³ee efJekeÀemee®eer Yetefc ekeÀe cnCetve ³ee OeesjCee® eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCe s DeeJeM³ekeÀ Deens.




munotes.in

Page 87

87
DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) ceefnuee meyeueerkeÀjCe ³eespevee®ee Lees[ke̳eele Dee{eJee I³ee.







6.12 meerceebleerkeÀjCe (MARGINALIZATION)

ÒemleeJevee (Introduction )
p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r m e e r c eebleerkeÀjCee®ee DevegYeJe Òel³eske À J³eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³eeuee
Deeu³ee®es mHe<ì nesles. meerceebleerkeÀj Cee®eer mebkeÀuHevee ner meceepeeleerue efJeefMe<þ J³eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³e
meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepeke Àer³e mlejeJejleer Jebef®ele þsJeues p eeles. l³eebvee efJekeÀemee®³ee cegU
ÒeJeeneceO³es ³esT efoues peele veenerle . l³eecegUs efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esle ³ ee®ee menYeeie Je efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle
menYeeie Iesleuee peele veener. ³ee mebyeb Oeer®eer ®e®ee& J³eeHekeÀ ÒeceeCeele keÀ jC³eele ³esle Deens. ner mebkeÀuHevee
³egjesHeeleerue ÖeWÀ®e osMeec eO³es JeeHejC³eele Deeues. ³ee yejesyej efMe #eCeMeem$e, meceepeMee m$e, ceevemeMeem$e,
jep³eMeem$e DeeefCe DeLe&Meem$e Fl³eeo er DeY³eemeMeem$eeceOetve DeY³eeme Je mebMeesOeve keÀe³e& keÀjle Deens.
l³eecegUs yengDeY³eeme MeeKee®³ee ceeO³eceeletve meerce ebleerkeÀjCe mJeªHe Òeef¬eÀ³e e DeeefCe Hegve&GlLeevee®eer
³eespevee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esle Deens.

m e e r c e e b l e e r k e À j C e n e r S k e À Ò e e f ¬ e À³ee Deens peer J³eeqkeÌleiele DeeefCe m eecegefnkeÀ mlejeJejleer efJeefJeOe
DeefOekeÀej, mebOeer DeeefCe meeOeves ³ ee®ee HetCe& JeeHejC³ee®ee DeefOekeÀejeHeemetve veekeÀeju es peeleele. efJeefMe<ì
mecego ³ee®es ceeveJeer DeefOekeÀeje®es cegueYetle m eeceeefpekeÀ SkeÀeeflcekeÀjCe Deee fCe efvejer#eCeeletve mHe<ì
efomeles. ³ee J³eeqkeÌle DeeefCe mecego e³ee®es veeskeÀjer, J³eJemee³e, efve Jeeje, Deejesi³e, keÀeUpeer, veeiejer
menYeeie, ueeskeÀMeener menYeeie, ÒeefleefveOeerlJe, efveCe &³e Òeef¬eÀ³esleerue menYeeie Fl³eeoerHeemetve DeefOekeÀej
nerve DeHeceevepevekeÀ Jele&ve, YesoYeeJ e, keÀuebkeÀ, Deueieerke=À le þsJeC³eele ³esles l³ee cegUs cegueYetle ceeveJeer
DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeC³eele ³esles.

m e e r c e e b l e e r k e À j C e n e r m e e c e e e f p e k e À y e e f n < k e À e j e ® e er Òeef¬eÀ³ee Deens. ner me eceeefpekeÀ yeefnÒeef¬eÀ³ee JebMe, efuebie, Oece&, peele, jbie, Mew#eefCekeÀ opee&, meeceeefpekeÀ mebyebOee®³ee DeeOeejs mHe<ì neslees.
³ee®eyejesyej peerJeve peieC³ee®ee opee& jep ekeÀer³e celes DeeefCe DeelcemeYe´ceeM eer mebyebOeerle Deens. pemes keÀer
JebefMekeÀJeeo, meebÒeoeef³ekeÀlee, efue bieYeeJe, peeleer³eJeeo Yeeb[Jeueer Me esDeuHemebK³eekeÀ DebHeielJe Fl³eeoer mlejeJejleer meeceeefpekeÀ yeefn©{er, ÒeLee, HejbHeje efve³eceve DeeefCe cegu³es ³ee®³ee DeeOeejs meec eeefpekeÀ yeefnmeerceebleerkeÀjCe keÀj C³eele Deeu³ee®es mHe<ì nesles. meerceebleerke ÀjCee®ee HeefjCeece meJee¥i eerCe peerJeveeJejleer
nesle Demeuee lejer ³ee ef JejesOe, Jebef®ele mecegoe³e DeeH eu³ee cegueYetle nkeÌkeÀ DeeefC e DeefOekeÀejemeeþer mebIeDeeboesueves ®eUJeUer GYeejl e HeenC³eeme efceUleele.
munotes.in

Page 88

88
6.13 meerceebleerkeÀjCee®eer J³eeK³ee (DEFINITION OF
MARGINALIZATION)

1) Dee@keÌmeHeÀ[& ef[keÌMevejer celes, ’meerceebleerkeÀj Ce ner mebkeÀuHevee J³ekeÌ leer DeeefCe mecegoe³eeuee
meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ mlejeJejleer kesÀuesu³ee Þec ee®³ee cegu³eeHeemetve Jebef®el e þsJeC³eemeeþer JeeieCetkeÀ
cnCetve meerceebleerkeÀjCe DeesUKeues peeles.“

2) ke@Àceefjpe ef[keÌMevejer ce les, ’meerceebleerkeÀjCee®ee DeLe& ne SKeeÐ eeuee ef¬eÀ³esuee cenÊ Je ve osCes Deens.
meeceeefpekeÀ mlejeJejleer mecegoe³eeleeru e efJeefMe<þ mecegoe³eeuee meerceeble erkeÀjCe cnCetve mecepeues peeles.“

3) Jesyemìj ef[keÌMevejer celes, ’meerceebleerkeÀjCe ner meceepe efkebÀJee mecegne ceO eerue melleefJenerve efkebÀJee
Deoece opee& DemeCeeje IeìkeÀ nes³e.“

4) Fbmee³ekeÀueesefHe[e celes, ’m eerceebleerkeÀjCe ner Òeef¬eÀ³ee Deen s. p³eeceO³es J³eeqkeÌleiele DeeefCe
meecegoeef³ekeÀ mlejeJejleer jepekeÀer³ e ®e®exle meeceeefpekeÀ vekeÀejuesHeCe DeeefCe DeeefLe&keÀ ceeieemeuesHeCee
Fl³eeoer ceOetve nesCeeN³ee Òeef¬eÀ³esuee meerceebleerkeÀjCe cnìues Deens.“
J e j e r u e m e J e & J ³ e e K ³ e s c e O e t v e m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e r mebkeÀuHevee mecepetve IesC³eeme GHe³eesie nesF&ue.
meerceebleerkeÀjCe ner efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esceOetve efvecee& Ce Peeuesueer mebkeÀuHevee Deens. efJeefMe<ì J³ekeÌleer DeeefC e
mecegoe³eeuee DeeHeu³ee cegueYetle ceev eJeer DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJe C³eele ³esles. l³eebvee meceeve mebOeer,
mJeeleb$³e, mebmeeOeve DeefOekeÀej, ef veCe&³e Òeef¬eÀ³esleerue menYeeie, nîee efJekeÀemee®³ee cegU ÒeJeeneHeemetve
Jebef®ele YesoYeeJe keÀuebkeÀ DeeefCe MeesDeefmcelee, mebIeìve, DevegYeJe DeeefCe He ³ee&JejCe ³ee mebyeOeerle y eeye cnCetve veeWoJeueer De ens. l³eecegUs ÒeYeeJeer
menYeeie, meceevelee ner meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ, meebmke=Àeflek eÀ DeeefCe jepekeÀer³e mlejeJej Dee{Utve ³esles.
³ee meerceebleerkeÀjCe mecegnele JebMe, Je³e, efuebie, Oe ce&, peele J³eJemee³e le=leer³eHebLeer, DeuHemebK³eekeÀ
mecegne®ee Fl³eeoer meceeJesMe keÀjC³eele ³eslees. ³ee mecegn e®ee efJekeÀemee®ee ceeie& efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. lesJne l³ee®³ee DeeHeu³ee Òeieleer®ee ceeie& efJekeÀe fmele keÀjlee ³esF&ue. ³ee ¢<ìe rves meerceebleerkeÀjCe ner
mebkeÀuHevee mecepetve Ies Ces DeeJeM³ekeÀ Deens.

6.14 meerceebleerkeÀjCee®eer JewefMe<ìîes (CHARACTERISTICS OF
MARGINALIZATION)

m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e r m e bkeÀuHevee ner J³eeHekeÀ DeLe e&ves mecepetve Iesle Demeleevee l³ee®es meeceeefpekeÀ,
meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepe keÀer³e mlejeJejleer nesCee js meeceeefpekeÀ Jebef®el eHeCee DeefOekeÀ HeenC³eeme
efceUlees. l³eecegUs l³ee®eer J³eeHleer D eefOekeÀ ÒeceeCeele HeenC³eeme ³esles. l³ ee®eer JewefMe<ìîes Heg{erueÒeceeCes
mecepetve Ieslee ³esF&ue.

1) YesoYeeJe DeeefCe og³³ecelJe (Discrimination and Subordination) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e m e b k e À uHevee efle®³ee mJeªHeeJe©ve mHe<ì nesles leer YesoYeeJe DeeefCe
og³³ecelJee®³ee DeeOeejs DeefOekeÀ mHe<ì nesles. meceepeele efJeefMe<ì J³eeqke Ìle DeeefCe mecegoe³eevee YesoYeeJe
DeeefCe og³³ecelJee®eer JeeieCetkeÀ efou eer peeles. meceepeele meeceeefpekeÀ meby ebOee®eer j®evee ne r YesoYeeJe DeeefCe munotes.in

Page 89

89
og³³ecelJeeletve mHe<ì efomeles. ner DemeceevelesJejleer DeeOeeefjle Deens. ner JebMe, e f u e b i e , O e c e & , p e e l e ,
ÒeeosefMekeÀlee DeuHemebK³elee Fl³eeoer ®³ee DeeOeejs meeceeefpeke À Jele&ve J³eJeneje®es cegu³e DeeefCe efve³eceves
DeOeesjsefKele kesÀueer peeleele. l³eecegUs m eerceebleerkeÀjCe DeefOekeÀ mHe<ì nesles.

2) YeeweflekeÀ DeeefCe meebmke= ÀeflekeÀ vekeÀej JeeieCetkeÀ ( P h y s i c a l a n d C u l t u r a l
disapproved traits) :
ÒemLeeefHele ÒeYeglJekeÀejer meceep e J³eJemLesceO³es meerceeble J³eeqke Ìle DeeefCe mecegoe³eevee YeeweflekeÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ vekeÀeje®eer Jeei eCetkeÀ efoueer peeles. ³ee J³ eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³ee®³ ee YeeweflekeÀ peerJeve
He×leer ³ee og³³eecee®³ee mJe©Heele De meleele Demes ÒeYeglJekeÀejer mece gn efveefM®ele keÀjlees. lemes®e
meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve J³eJenejele v eekeÀejues iesuesues Deens. l³eecegUs meceepeele Yeso YeeJe DeeOeeefjle J³eJenej
mHe<ì Jele&veJ³eJenej efomelees. meerceeble mecegne®³ee meebmk e=ÀeflekeÀ ÒeLee, HejbHeje, ©{ er, cegu³e efve³ece ³eeb®es
og³³ecelJe efveefM®ele keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs Demeceev elee efJe
3) meecegoeef³ekeÀ Deefmcelee DeeefCe meeJe&p eefvekeÀ ce³ee&oe (Collective Identity and
Common Burdens) :
m e e r c e e b l e m e c e g o e ³ e e ® ³ e e p e e r J e v e H e × l e e r n e r m eecegoeef³ekeÀ Deefmceles®³ee DeeefCe meeJe&peefvekeÀ
ce³ee&osletve mHe<ì efomeleele. mJele:®e er Deefmcelee efìkeÀJeC³eemeeþer l³ee®³ee Ò e e f l e k e À e l c e k e À m e e b m k e = À e f l e k e À
J³eJenejeletve mHe<ì nesles. ns mece goe³e peerJeve J³eJeneje®es JesieUsHe Ce veeWoJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
meerceeblekeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle meeceeefpekeÀ, Oeeefce& keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ mlejeJejleer Deefmceles®es
jepekeÀejCe mHe<ì nesles. l³ ee®es jepekeÀejCe ÒeYeglJe D eeOeeefjle J³eJeneje®es jepe keÀejCe kesÀues peeles.

4) Demeceevelee (Unequality) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e s c e g K ³ e J e w e fMe<ìîes cnCetve Demeceevelee DeeOeeef jle meeceeefpekeÀ mebyebOe efvecee&Ce
keÀjleele. ner Demeceevelee J³eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³ eeceO³es meeceeefpekeÀ DeeefLe &keÀ DeeefCe jepekeÀer³e
mlejeJejleer mHe<ì nesles. ner mebOeer Demeceevelee mebmeeOeve Demeceevelee Deeef Ce efveCe&³e Demeceevelee DeefOekeÀ
mHe<ì nesles. ner Demeceevelee Þes<þ-keÀefve<þ, iejerye- Þeerceble, ñeer-Heg©DeuHemebK³eebkeÀ ³ee DeeOeejs Demece eveles®es meeceeefpekeÀ mebyebOee®ee Jele&ve J³eJenej mHe<ì neslees.

5) Mees meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³es®ee D e e O e e j M e e s < e C e k e À j C ³ e e l e t v e m H e < ì neslees. meerceeble J³ekeÌleer
DeeefCe mecegn ns ÒeYeglJekeÀejer mecegnekeÀ[tve MeesceOetve MeesDeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeues p eeles. l³ee®³ee meeceeefpekeÀ, DeeefLe&keÀ , jepekeÀer³e, DeeefCe meeJe&peefvekeÀ
HeeleUerJej MeesMees
6) DeHeceevepevekeÀ JeeieCetkeÀ (Humilation) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e c e O ³ e s e f J e e f M e < ì J³ekeÌleer DeeefCe mecegneuee DeHeceev epevekeÀ JeeieCetkeÀ efoueer peeles.
ÒemLeeefHele ÒeYeeJekeÀejer Jeie & ne Jebef®ele IeìkeÀevee De HeceevepevekeÀ JeeieCetkeÀ ef oueer peeles. ³ee meerceeble
mecegnevee Deelcemevceevee®eer JeeieCetkeÀ efoueer peele veener. l³eebvee meceepeele Òe efle<þs®eer Je mevceevee®eer munotes.in

Page 90

90
JeeieCetkeÀ efoueer peele veener. l³eebvee l³ee®³ee keÀe³ee&®e er veeWo Iesleueer peele veener. l³ee®ee ieewjJe kesÀuee
peele veener. l³ee®es keÀe³e& Òeefle<þs®es ceeveues peele veener. melele®ee DeHe ceeve ne Oece&, JebMe, efuebieYeeJe,
peelekeWÀêer DeuHemebK³eekeÀ Demee mJeªHeele DeeefCe DeeOeejs veeWoJeuee peelees. l³eecegUs meerceebleerkeÀjCe
mHe<ì efomeles.

7) efveCe&³eÒeef¬eÀ³esle DemenYeeie (Non Participation in Policy) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® ³ e e m J e ª H e e c e O ³ e s e f v e C e e & ³ e k e À Ò eef¬eÀ³esleerue DemenYeeie ns mHe<ì nesles. efJeefMe<ì
J³eeqkeÌle DeeefCe mecegneuee efveCee&³ekeÀ Òeef¬eÀ³esle cele c eeb[C³ee®ee DeefOekeÀej efouee peele veener. ÒemLeeefHele
Jeie& ne meeceeefpekeÀ efJeefveefce&leerkeÀjCe keÀjC³eele ³esle veener. l³eebvee DeHe sef#ele DemeCeejer ³eespevee efvecee&Ce keÀ© MekeÀle veener.
keÀejCe l³eeb®es pevecele DeeefCe DeHes#ee peeCetve IesC³eele ³esle veener. ³ eemeeþer ÒemLeeefHele Òe³elve keÀjle
Demeles.

8) mebmeeOeve Jebef®ele (Dipravation from Resources):
meerceebleerkeÀjCee®es mJeªHe ns mebmeeOevee®³ee JeeH eje Heemetve Jebef®ele þs JeC³eeletve mHe<ì nesles.
ÒemLeeefHele J³eJemLee ner Jebef® ele Jeiee&uee mebmeeOevee®³ee JeeHejeHeemetve Jebef®ele þsJe lees. ner mebmeeOeves Yetceer,
HeeCeer DeeefCe meeJe&peefvekeÀ efþk eÀeCe ³eeb®ee JeeHej keÀjC³eeme veke Àej osC³eele ³eslees. l³eecegUs
meerceebleerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeefOekeÀ ÒeyeU yevele pe eles. ÒemLeeefHele Jeie& DeeH eues efve³eb$eCe mebmeeOeveeJej
þsJele Demelees. l³ee®ee JeeHej keÀjlee ³esT ve³es l³eebveer DeefOekeÀej, JeeHej DeeefCe efve³eceCes keÀjC³eele ³esles.
l³eecegUs Jebef®ele mecegneuee mebmeeOev e Jebef®ele þsJeC³eele ³esles ns meerce ebleerkeÀjCe DeefOeke À mHe<ì efomeles.

J e j e r u e m e J e & I e ì k e À e b H e e m e t v e m e e r ceebleerkeÀjCee®es mJeªHe mHe<ì nesl es, ÒemLeeefHele Jeie& ne Jebef®ele
keÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee efvecee&Ce keÀjC³eele ³esles. ³eeceO³e s MeesmebmeeOeve DeefOekeÀej nerve, Deefmcelee D e e e f C e D e e f m l e l J e e ® e s jepekeÀejCe Fl³eeoer ceOe tve meerceebleerkeÀjCe
mHe<ì keÀjles. ner J³eJemLee meeJe&ef$e keÀ mJe©HeeceO³es DeefOekeÀ ÒeyeU yevele Deens. ³eeuee JebefMekeÀ efuebieYeeJe
Oecee¥Oelee peeleer³eJeeo ÒeeosefMekeÀl ee DeeefCe DeuHemebK³eekeÀlee ³eeletve meerceebleerkeÀjCe Òeef¬eÀ³ee mHe<ì
oMe&Jeles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) meerceebleerkeÀjCee®eer J³eeK³ee meebiegve l³eeb®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.








munotes.in

Page 91

91
6.15 meerceebleerkeÀjCee®es IeìkeÀ (FACTORS OF
MARGINALIZATION)

m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e r Ò e e f ¬ e À ³ e e n e r e f J e k e À e m e e ® ³ ee ceeO³eceeletve mecepetve ³esles. ner Òeef¬eÀ³ee
efJekeÀemeeleerue Demeceleesueeletve efvecee&Ce nesles. efleuee meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, De eefLe&keÀ IeìkeÀ peyeeyeoej
Demeleele. ³ee IeìkeÀe®ee HeefjCeece Demeceleesue efJekeÀe me DeeefCe MeeskeÀjC³eeme GHe³eesie kesÀuee peelees. ³ee mebyebOeer meerceebleerkeÀj Cee®es IeìkeÀ mecepetve Ie sCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

1) oeefjê (Poverty) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® ³ e e Ò e e f ¬ e À ³ e s l e e r u e c e n Ê J e e ® e e IeìkeÀ cnCepes oeefjê nes³ e. ns oeefjê J³ekeÌleer
DeeefCe mecegoe³ee®³ee peerJevee®ee opee&® ³ee DeeOeejs efveefM®ele keÀjC³eele ³e sles. ³ee oeefjêîee®eer efveefce&leer
efJekeÀemeeleerue DemeceleesueecegUs efometve ³eslees. l³eec egUs Jeieer&³e efJemlejeJejleer mHe<ì nesleevee efomeles. ns oeefjê J³ekeÌleer®³ee veeskeÀjer, J³ eJemee³e, DeeefLe&keÀ mebmeeOevee®eer
keÀcelejlee Fl³eeoercegUs efvecee&Ce nesles. l³eeb®³ee GlHeeo vee®es meeOeve, ceeuekeÀer DeeefCe GHeYeesie ³eeHeemetve
Jebef®ele þsJeues peeles lesJne oeefjê îee®eer HeefjefmLeleer meerceebleerkeÀj Ceeme keÀejCeerYetle þjle Demeles.

2) efuebieYeeJe Demeceevelee (Gender Inequality) :
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue cenÊJee® ee IeìkeÀ cnCepes efuebieY eeJe Demeceevelee nes³e.
efuebieYeeJe Demeceevelee cnCepes meecee efpekeÀ mlejeJejerue ñeer-Heg©³eslees. ñeer³eebvee Heg©ÒeJeenele ³esT MekeÀleele. ³ee®es cenÊJe DeesUKetve ñeer-Heg©³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens. HeCe JeemleJ eele cee$e ñeer-Hegg©
3) JebefMekeÀ Demeceevelee (Ethinia Inquality) :
p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r J e b e f M e k e À Demeceeveles®es meeJe&ef$e keÀjCe Peeu³ee®es efomeles. ³eeceO³es keÀeUe
DeeefCe ieesje Demee oesvner JebMeeceO³es Demeceevelee HeenC³eeme efceUles. l³ eebvee cegueYetle D eefOekeÀejeHeemetve
Jebef®ele þsJeues peeles. kesÀJeU les ke =Àl³eecegUs meerceebleerkeÀjCee®eer Òe ef¬eÀ³ee DeefOekeÀ mHe<ì nesles.

4) Oeeefce&keÀ DeuHemebK³eebkeÀ (Religious Minorities) :
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esc eO³es Oeeefce&keÀ DeuHemeb K³eebkeÀ mecegnevee Jebef®eleHeCee®³ee mecem³eevee
meeceesjs peeJes ueeieles. peeieeflekeÀ mlejeJejleer Oecee&®³ee DeeOeejs yengmebK³ eebkeÀ DeeefCe DeuHemebK³eebkeÀ Demes
JeieeakeÀjCe keÀjC³eele ³esles. ³eeceO ³es yengmebK³eebkeÀ DemeCeeje Oeeefce&keÀ me cegn DeuHemebK³eebkeÀ mecegneJejleer
Je®e&mJe Þes<þlee ueeoC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demeles. l³eecegUs Oeeefce&keÀ DeuHemebK³eebkeÀ mecegn ns Jebef®ele
HeefjefmLeleeruee meeceesjs peel eevee Dee{Utve ³esles. l³eebvee efJekeÀemee®³ee Òeef¬eÀ³esleerue ueeYeeHeemetyeve Jebef®ele
þsJeues peeles. l³eebvee Del³ee®eej obie ueer Üsueeieles.


munotes.in

Page 92

92
5) peeleer³eJeeo (Castism):
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle p e e l e e r ³ e J e e o e r I e ì k e À e ® e e m e c e e J esMe keÀjC³eele Deeuee Deens.
YeejleemeejK³ee osMeeceO³es meeceeefpe keÀ Demeceevelee DeeefCe MeesmebkeÀuHeveskeÀ[s Heeefnues peeles. Òe l³eskeÀ peele DeeefCe GHepeele ner Þe s<þ-keÀefve<þ G®®e-efve®³e DeeefCe
HeefJe$e DeeefCe DeHeefJe$eles®³ee DeeO eejs Demeceeve mlejeJejle er efJeYeeieCeer Jej®e{ Glej[er®³ee ÞesCeerj®evesle
DeeefCe mlejj®evesle DeefmlelJeele Deens. HeefjCeeceer peeleerJeeoe®³ee DeeOeejs ceeieemeuesHeCee DeefOekeÀ efvecee&Ce
nesles. l³eecegUs meerceebleerkeÀjCee® eer Òeef¬eÀ³ee efvecee&Ce nesles.

6) meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ IeìkeÀ (Socio-Economic Factor) :
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esceOeerue cenÊJee® ee IeìkeÀ cnCetve meeceeefpe keÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ
IeìkeÀ ceeveues peeleele. meceepeeceO³ es meeceeefpekeÀles®³ee DeeOeejs J³ek eÌleer DeeefCe mecegoe³eeves mLeeve
efveefM®ele nesleele. keÀesCeer keÀesCeles keÀece keÀjeJes efkebÀJee keÀ© ve³es ns meJe& Òe³elvekeÀejer meceepeJ³eJemLee
efveefM®ele þjJeles. l³eecegUs J³ekeÌl eer®ee mLeeve DeeefCe opee& ³eeuee Devegme©ve Yetefc ekeÀe Jele&ve efveefM®ele
nesles. lej DeeefLe&keÀ IeìkeÀe®³ee De eOeejs l³ee®eer iejeryeer Þeerceble Jei eea³e ÞesCeerj®evee efvecee&Ce nesles.
HeefjCeeceer DeeefLe&keÀ meyeU De meCeeje Jeie&, ogye&ue Jeiee&Jejl eer ÒeYetlJe efvecee&Ce keÀj lees. l³eecegUs Demeceevelee
DeeefCe Mees
7) jepekeÀer³e IeìkeÀ (Political Factor) :
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle pemes meeceeef pekeÀ DeeefLe&keÀ IeìkeÀ keÀejCeerYetle Deens lemee
jepekeÀer³e IeìkeÀ meg×e eflelekeÀe®e p e y e e y e o e j D e e n s . l ³ e e c e g U s J ³ e k e Ì l eer DeeefCe mecegoe³eeuee jepekeÀer³e
DeefOekeÀej DeeefCe nkeÌkeÀeb®eer DeeJeM³ekeÀlee Deens. ueeskeÀMeener osMeeceO³es c eeveJeer DeefOekeÀej cnCetve
jepekeÀer³e DeefOekeÀejekeÀ[s Heeefnue s peeles. HeCe p³ee efþkeÀeCeer meece´ep ³eMeener ngkegÀceMeener jepekeÀer³e
HeefjefmLeleer Demesue l³ee efþkeÀeCeer jepekeÀer³e Je®e&mJe DeefOe keÀ mHe<ì efomeles. l³eeceg Us osMeeleerue meeceev³e
veeiejerkeÀebvee ueeskeÀMeener He×leer®es jepekeÀer³e DeefOekeÀej veekeÀejues peelee le. l³eecegUs Jebef®eleHeCee efvecee&Ce
neslees. HeefjCeeceer meerceebleerke ÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee mHe<ì nesles.

J e j e r u e m e J e & I e ì k e À e c e O e t v e m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e s Ò e ef¬eÀ³ee DeefOekeÀ mH e<ì efometve ³esles. ner Òeef¬eÀ³ee
meeceeefpekeÀ, Oeeefce&keÀ, JebefMekeÀ, efuebieYeeJe, peeleer³eJeeo DeeefCe jepekeÀer³e mJeªHeel eerue IeìkeÀeletve mHe<ì
efometve ³eslees. l³eecegUs meerceebleer keÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee DeefOeke À mHe<ì nesles. ³eeceOetve m e e r c e e b l e J ³ e k e Ì l e e r
mecegoe³eeuee DeeHeu³ee cegueYetle ceeveJeer DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeC³eele ³esles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esle erue IeìkeÀeb®es ef JeMues




munotes.in

Page 93

93
6.16 meerceebleerkeÀjCee®eer keÀejCes (CAUSE OF
MARGINALIZATION)

m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e r Ò e e f ¬ e À ³ e e mecepetve Iesle Demeleevee l³eeb®eer keÀejCes mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ
Deensle. efJeefMe<ì J³eeqkeÌle DeeefCe mecegoe³e ns ÒemLeeefHele meceepe J³eJ emLesceOetve meerceebleerkeÀjCee®³ee
mJe©Heele þsJeues peeles. HeefjCeeceer l³ee® ³ee cegueYetle ceeveJeer nkeÌkeÀe H eemetve Jebef®ele jenC³eeletve mHe<ì
nesleele. ³ee ceeieerue vescekeÀer keÀejC es keÀe³e Deensle ns mecepetve IesCes DeeJeM³ekeÀ Deens les Heg{erue cegÐee®³ee
DeeOeejs mHe<ì keÀjle e ³esleerue.

1) Jebef®ele mecegneyeÎ ue®eer mecepe keÀceer (Lack of Understanding these
groups) :
meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es ÒemLeeefHel e mecegoe³e ns meerceeble mecegoe³eeuee mecepetve Iesle
veener. ne mecegoe³e mJele:®³ee meeceeefp ekeÀ, Oeeefce&keÀ, meebmk e=ÀeflekeÀ DeeefLe&keÀ De eefCe jepekeÀer³e cegu³e
efve³eceves ³ee meerceeble mecegneJejleer Je®e&mJee®³ee mJeªHe ele ueeoC³eele ³esles. ³ee me erceeble mecegne®³ee ÒeLee,
©{er, HejbHeje, cegu³e efJeMJeeme efve³e ceves mecepetve Iesleues peele veener. les efnbm$e Deefoce Je ceeieemeuesues
DeM³ee mJe©Hee®eer DeesUKe kesÀueer p eeles les DeHeefJe$e, efveJ³e, efvecve, ieefjye ceeieemeuesues mebmke=Àleer®es
Deensle Demee mJe©Heele keÀjleele l³eecegUs ÒemLeeefHele mecegn Jebef®ele mecegn ebyeÎue ®egkeÀer®eer mecepe efvecee&Ce
keÀjleele.

2) mJeerkeÀeje®eer keÀcelejlee (Lack of Acceptance) :
meerceeble mecetne®eer mJeleb$e DeefmlelJe Deeef Ce Deefmceles®³ee mJeªHeeleer ue DeesUKe keÀjC³eele
³esles. ³ee mecegoe³ee®es meeceeefpekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve He×leer JesieUHesCe oM e&Jeues peeles. ³ee peerJeve
He×leer®es ceev³eleekeÀjCe DeeefCe mJee rkeÀejCe keÀjC³eeceO³es ÒemLeeefHele mec eepeJ³eJemLee mJeerkeÀejle veener.
l³eebvee keÀefve<ì, og³³ece, efle®ee DeHeefJe$e mecepetv e veekeÀejC³eele ³esles. YeeweflekeÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
peerJeveHe×leer HejbHeje®ee mJeerkeÀej kesÀues peele ve ener. lej ÒemLeeefHele meceep ee®eer meeceee fpekeÀ Je
meebmke=ÀeflekeÀ Je®e&mJe meerceeble mecegneJejleer ueeoues peeles. l³eeletve l³ee®³eeJejleer Je®e&mJe DeeOeeefjle
J³eJenej kesÀuee peelees.

3) Demeefn m e e r c e e b l e e r k e À j C e Ò e e f ¬ e À³ee efveefce&leer ceO³es DemeefnDemeCeejer HejmHej mJekeWÀefê³elee Deefmc elee DeeefCe JeemleJeeMee r mebyebOeerle yeeye Deen s. ³eeb®³ee DeeOeejs
meeceeefpekeÀ mebyebOee®eer J³eJemLee efvecee&Ce kesÀueer peeles . ns mebyebOe HejmHej efJeje sOeeYeeme efvecee&Ce keÀjCeejs
Jele&ve mHe<ì nesles. lesJne efJeefMe <ì J³ekeÌleer DeeefCe me cegnevee meodYeeJeves®es De eHeuesHeCee®eer DeeefCe
menkeÀe³ee&®es mebyebOe nesle veener. lesJne DemeefnmeerceebleerkeÀjCee®eer Heefje fmLeleer efvecee&Ce nesles.

4) kebÀuekeÀ ueeJeCes (Stigmatization) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® ³ e e Ò e e f ¬ e À ³ e suee keÀejCeerYetle þjCeeje IeìkeÀ cn Cetve keÀuebkeÀ ueeJeC³ee®es keÀece
keÀjles. efJeefMe<ì J³ekeÌleer DeeefCe me cegoe³eeuee keÀuebkeÀ ueeJeC³ee®es keÀece kesÀues peeles. efJeMe sDeuHemebK³eebkeÀ mecegoe³eeleerue J³ekeÌleervee efJeefMe<ì keÀu ebkeÀerle vepejsletve Heeefnues peeles. l³eeb®es DeefOekeÀej munotes.in

Page 94

94
DeeefCe nkeÌkeÀ ³ee Heemetve Jebef®ele þsJeC³eemeeþer nslet HejmHej He×leerves keÀuebkeÀe rle keÀjC³eele ³esles. leer
vekeÀejelcekeÀ Jele&ve He×leer cnCetve veeWoJeueer peeles. l³ eecegUs meeceeefpekeÀ efve³eecek eÀ Jele&veefjleer®ee Yebie
kesÀuee peelees lesJne l³eebvee keÀuebkeÀe rle cnCetve Ieesef
5) HetJee&ûen otef meerceebleerkeÀjCe efveefce&leer keÀ jCee®³ee Òeef¬eÀ³esuee HetJee&ûen otef HetJee&ûen otefl³ee mebyebOeer keÀesCel³eener mebyebOe erle mee³eemel³ele He[leeUCeer ve Heen lee l³ee mebyebOeer mJele:®³ee cevee®ee
keÀ³eeme ueeJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. Demee Òe keÀejecegUs JeemleJe mel³e mecees ve ³eslee JesieUs
veeceeefJeOeeve kesÀuee peeles, ñeer-Heg©kesÀueer peeles. lemes®e JebefMekeÀ, Oeee fce&keÀ, peeleer³e YeeJevee ogKeeJeC³ee®³eec egUs HetJee&ûen otef DeefOekeÀ mHe<ì nesles. l³eecegUs meJee&mebceesj JeemleJe mel³e mHe<ì nesle veener. H eefjCeeceer SKeeÐee J³ekeÌleer
DeeefCe mecegoe³eeyeÎue HetJee&ûen otef
Jejerue meJe& cegÐee ceOetve meerce ebleerkeÀjCee®eer keÀejCes mecepetve IesC ³eeme GHe³eesie neslees, meceepeele
ÒemLeeefHele Jeiee&®es Je®e&mJe DeefOekeÀ ÒeceeCeele Demesue le sJne meerceebleerkeÀjCe DeefOe keÀ ÒeceeCeele mHe<ì nesles.
l³eecegUs efJekeÀemee®³ee cegK³e ÒeJeeneHeemetve Jebef®ele þsJeC³ee®ee DeefOekeÀ Òe³elve ke sÀu³ee®es efometve ³esles.
l³eecegUs Meesef





DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esme ke ÀejCeerYetle DemeCeejs Ie ìkeÀ mHe<ì keÀje.






6.17 meerceebleerkeÀjCee®eer mecem³ee (PROBLEMS OF
MARGINALIZATION)

m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e e r Ò eef¬eÀ³ee J³eeHekeÀ DeLee&ves meeceeefpekeÀ Je bef®eles®³ee mJe©Heele mecepetve Ieslee
³esleele. ner Òeef¬eÀ³ee efJemeerceeble IeìkeÀebvee mecem³eebvee meec eesjs peeJes ueeies ueeiel es. meceepeeleerue ÒemLeeefH ele Jeie& ne meerceeble
meceepeeJejleer meeceeefpekeÀ meebmke=ÀeflekeÀ Oeeefce&ke À DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀ er³e mlejeJejleer Je®e&mJe munotes.in

Page 95

95
ueeoC³ee®es keÀece keÀjle Demelees. le mes®e l³ee®es Je®e&mJe keÀe³ece mJeª HeeceO³es jeneJes ³eemeeþer J³eJemLee
ÒemLeeefHele keÀjC³ee®es keÀe³e& keÀjle D e m e l e e l e . ³ e e J ³ e J e m L e s l e G ® ® e - e fve®e, Þes<þ-keÀefve<þ, HeefJe$e-
DeHeefJe$e DeeefCe iejerye-Þeerceble DeMeer ÞesCeerj®evee efJekeÀjleele. ner J³eJemLee efvecee&Ce ke ÀjC³eeceO³es meerceeble mecegneuee He jeJeuebyeer, DeHec eevemHeo, YesoYeeJe
DeeefCe MeesJee{le Demeleele. l³eeb®³ee mecem³es ®es efJeMues
1) JebefMekeÀJeeo (Raceism) :
p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r JebefMekeÀJeeoe®³ee DeeOeejs meerceebleerkeÀjCee®eer efveef ce&leer kesÀueer peeles. ne
ieesjJeCeea³e DeeefCe ke=ÀDeeOeejs efvecee&Ce kesÀuee peelees. Dece sefjkesÀmeejK³ee Òeiele osMeeceO³es JebMeJeeoe®es ÒeceeCe DeefOekeÀ HeenC³eeme
efceUles. DeeefÖeÀkesÀleerue ke=ÀDeeOeejs JeeieCetkeÀ efoueer peeles. Yeejleele Dee³e& Deeef Ce êefJe[er³eve JebMeeceO³es YesoYeeJe Jele&ve k³eJenej
kesÀuee peelees. ns HeefJe$e-DeHeefJe$ e DeeefCe Þes<þ-keÀefve<þ DeeOeejs Yeso YeeJe DeeefCe Meesl³eecegUs meerceeble mecegneuee ³e e JebefMekeÀJeeoe®³ee me bIe
2) efuebieYeeJe (Gender) :
meceepeele efuebieYeeJee®³ee DeeOeejs ñeer-Heg©pewefJekeÀ MeejerefjkeÀ DeeOeejs ñeer -Heg©meebmke=Àleer®³ee DeeOeejs efuebieYeeJee®es m J e ª H e H e e n C ³ e e m e e f c e U l e s . ñ e e r ³ e e b vee efMe#eCe J³eJemee³e veeskeÀjer
ceeueceÊee DeefOekeÀejeHeemetve Jebef®ele þsJeues peeles. l³eebvee mJeeleb$³e, mecelee, v ³ e e ³ e D e e e f C e D e e f O e k e À e j
³eeHeemetve Jebef®ele þsJeues peeles. l³ eebvee menkeÀe³e&, DeelceefJeMJeeme Deee fCe Deelcemevceevee®eer Jele&ve J³eJenej
kesÀuee peele veener. l³eebvee D eefOekeÀ ceeieeme JebefMele DeeefCe Meesefefometve ³esles. l³eecegUs efuebieY eeJee®³ee DeeOeejs Jebef® ele þsJeC³ee®eer mece m³ee mHe<ì efomeles.

3) Oeeefce&keÀ YesoYeeJe (Religious Discrimination) :
m e c e e p e e c e O ³ e s O e e e f c e & k e À e f J e e f J e O e lee DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve ³esles ner efJeefJeOelee DeeHeues Þes<þlJe
Je Flejle Oeeefce&keÀ mecegneJejleer J e ® e & m J e e f v e c e e & C e k e À j C³eeme Òe³elve kesÀues peeleele. p³ee efþkeÀeCeer
ceguelelJeJeeoe®es ÒeceeCe DeefOekeÀ De meles. l³ee efþkeÀeCeer Oeeefce&keÀ Yeso YeeJee®es DeefOekeÀ ÒeceeCeele efometve
³esles. l³eeceOetve DeuHemebK³eebkeÀ Oeeefce&keÀlesletve mHe<ì nesles. yengmebK³eebkeÀ Oecee&leerue mecetne®es
DeuHemebK³eebkeÀ Oeeefce&keÀ mecegneJejleer Je®e&mJe efvecee&Ce keÀj leele. DeeHeu³ee ©{er, Hejb Heje, ÒeLee, efve³eceves,
cegu³e ³eeb®es Je®e&mJe Jebef®ele Oeeefce&keÀ peerJe ve He×leer®³ee mJeªHeele u eeoC³eele ³esles. l³eecegUs
DeuHemebK³eebkeÀ Oeeefce&keÀ mecegn Jebef®ele IeìkeÀeceO³es efvecee&Ce nesles. l³ee®³ee ceO³ es YesoYeeJe Je MeesmJeªHe DeefOekeÀ mHe<ì nesles.

4) meebmke=ÀeflekeÀ Je®e&mJe (Cultural Domination) :
Ò e m L e e e f H e l e m e c e p e e J ³ e J e m L e e D e e H e u e s m e e b m k e = ÀeflekeÀ Je®e&mJe Flej me cegneJejleer ueeoC³ee®ee
Òe³elve keÀjleele. ner meceepeJ³eJemLee DeeHeueer mebmke=Àleer Þes<þ ceevetve Flej mecegn e®es mebmke=Àleer keÀefve<þ
ceevele Demeleele. mebmke=Àleer cnCepe s peerJeve He×leer nes³e. ner mebmke=À leer ÒeLee, HejbHe je, ©{er, cegu³e,
efve³eceves ³ee DeeOeejs meebmke=ÀeflekeÀ peerJeveHe×leer Je Jele&ve J³eJenej efveefM®ele kesÀuee peelees. l³eevegmeej munotes.in

Page 96

96
l³ee®ee mJeerkeÀej kesÀuee peelee s. l³eemeeþer Flej mecegneves lemes®e Jele&v e keÀjeJes Demee Je®e&mJeelcekeÀ efve³ece
efveOee&jerle kesÀuee peelees. H eefjCeeceer DeuHemebK³ee meebmke==ÀeflekeÀ mecegneJejleer DeeH eueer meebmke=ÀeflekeÀ peerJeve
cegkeÌleHeCes peerJeve peielee ³esle veen er. l³eecegUs meebmke=ÀeflekeÀ Je®e&mJeel etve meerceebleerkeÀjCe efvecee&Ce kesÀues
peeles.

5) DeeefLe&keÀ efJe meceepeeceO³es DeeefLe&keÀles®³ee DeeOeejs meerceebleerkeÀjCee®eer mecem³ee meceesj ³esleevee HeenC³eeme
efceUles. meceepeeceO³es DeeefLe&k eÀles®³ee DeeOeejs Jeieea³e efnlemebyebOee®eer j®evee efvecee&Ce kesÀueer peeles. ns mebyebOe
iejerye, Þeerceble, keÀeceieej-Yeeb[Jeueoej, cepetj-ceeu ekeÀ ³ee ¢M³e mJeªHeele He enC³eeme efceUleele. l³ee
mJeªHeele J³eJenej efvecee&Ce neslees . ne J³eJenej YesoYeeJe efJeefvecee&Ce kesÀuee peelees. mebOeer DeeefCe m e b m e e O e v e J e j e r u e D e e f O e k e À e j e H e e m e t v e J e b e f ® e l e þ s J e u e s p e e l e s . l ³ e e c e g U s
Jebef®ele mecegn DeeHeuee DeeefLe&keÀ ef JekeÀeme meeO³e keÀ© MekeÀle veener. les efJekeÀemee®³ee cegU ÒeJeeneceO³es
³esT MekeÀle veener. l³eecegUs DeeefLe &keÀ meceg× efJekeÀeme nesT MekeÀl e veener. l³eecegUs Jebef®ele mecetn
DeeefLe&keÀles®³ee mecem³es®³ee DeeOeejs meerceeb leerkeÀjCee®es ÒeceeCe J ee{ nesleevee efomeles.

6) meeceeefpekeÀ efJe m e e r c e e b l e e r k e À j C e e ® e s c e g K ³ e k e W À ê cnCetve meeceeefpekeÀ efJemeeceeefpekeÀ efJeþsJeles. l³eecegUs meeceeefpe keÀ efJeefJemeeceeefpekeÀ efJeDeeOeejs efJeIeìkeÀebJej DeeHeues Je®e&mJe Meees meeceeefpekeÀ efJe
7) jepekeÀer³e efJe m e c e e p e e c e O ³ e s Ò e m L e e e f H e l e i e ì e k e À [ s e f J e M e s < e jepekeÀer³e meÊee mebHeeoerle kesÀueer peeles. ³ee
jepekeÀer³e meÊes®³ee efJeYeepeveeceO³es Demeceeve efJelejCe kesÀues peeles ke ÀejCe meceepeele pes ÒeyeU Demeleele
les®e jepekeÀer³e meÊes®ee mJel e:®³ee mJeeLee&meeþer JeeHej keÀjleele. ne r jepekeÀer³e meÊee og ye&ue IeìkeÀebJejleer
Je®e&mJe ueeole Demeleele. DeeHeu³e e jepekeÀer³e meÊes®³ee DeefOeve je nC³eeme Yeeie Hee[leele. l³eecegUs
meceepeele meÊee DemeCeeje DeeefCe vem eCeeje Demee jepekeÀer³e Jeie& efvecee& Ce kesÀuee peelees. ner jepekeÀer³e
meÊee JebMe, efuebie, Je³e, Oece&, peele DeeefCe Jeiee&®³ee D eeOeejs mLeeefHele kesÀueer p eeles. ³ee meJee¥ceO³es pees
meyeU meÊeeOeejer ieì Demesue l³ee®es Je®e&mJe meceepeeJejleer jenles. jepek eÀer³e meÊes®³ee DeeOeejs Jebef®ele
meceepee®eer efveefce&leer nesles. ³ee mecegneuee Je J³ekeÌleeru ee jepekeÀer³e DeefOekeÀej, nkeÌ keÀ, ÒeefleefveefOelJe mebOeer
DeeefCe jepekeÀer³e efveCe&³e Òeef¬eÀ³eslee rue menYeeie Fl³eeoer Heemetve Jebef®el e þsJeues peeles. l³eecegUs meerceeble
mecegnele J³ekeÌleeruee jepekeÀer³e me Êes®³ee DeeOeejs ogye&ue, De#ece, me ÊeeefJenerve þsJeues peeles. l³eecegUs
Jebef®ele mecegne®eer jepekeÀer³e efJejepekeÀer³e efJe munotes.in

Page 97

97
Jejerue meJe& cegdÐeebHeemetve m eerceebleerkeÀ mecegne®³ee mecem³ee nîee meerceebleerkeÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esme
mHe<ì þsJeleevee efomeleele. nîee efJeDemeu³ee®es mHe<ì nesles. ³ee meJe& mecem³eebvee meerceeble J³ekeÌleer DeeefCe mecegneu ee meeceesjs peeleevee mHe<ì
nesles. ³ee®eer J³eeHekeÀle s®es mJeªHe iebYeerj nesleevee HeenC³eeme efceUles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) meerceebleerkeÀjCee®³ee mecem³es®es meefJemlej efJeMues





6.18 meerceebleerkeÀjCee®³ee Hegve&GlL eevee®ee ³eespeveelce keÀ keÀe³e&¬eÀce
(RESURGENCE FOR MARGINALIZED POLICIES
PROGRAM)

ÒemleeJevee (Introduction )
meerceebleerkeÀjCee®eer mebkeÀuHevee y e n g D e e ³ e e c e e r m J e © H e e l e t v e m e ce p e t v e Ieslee ³esles. ner meeceeefpekeÀ,
Oeeefce&keÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, De eefLe&keÀ DeeefCe jepeke Àer³e mlejeJejleer efJeefMe<ì J³ekeÌ leer DeeefCe mecegnebvee Jebef®ele
þsJeC³eele ³esles. ner meerceebleerkeÀ jCee®³ee mebkeÀuHeveelcek eÀ DeeOeejeves Jemeenle HetJe& DeeefCe Gllej
DeeOegefvekeÀerkeÀjCe DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe DeeefCe Menjer keÀjCee®³ee Òeef¬eÀ³esceO³es Heef jJele&veer³e nesle Deeu³ee
Deensle. ner mebkeÀuHevee Yeejlee®³ee mebo Yee&le Jebef®ele IeìkeÀeceO³es ceeiee meJeieea³e, Devegmetef®ele peeleer,
Devegmetef®ele peceeleer, YeìkesÀ efJece gkeÌle, ñeer³ee, keÀeceieej, Meslecepet j, oeefjêûemle, ef JekeÀeme ÒekeÀuHe
ûemle ³eeb®ee meceeJesMe meerceeble Jeiee&ceO³es ke ÀjC³eele ³eslees. ³ee®³ee meJee¥ieerCe efJekeÀemeemeeþer
me#eceerkeÀjCeemeeþer Deee fCe mebj#eCe mevceeve efceUC³eem eeþer Yeejleer³e mebe fJeOeeveeves cegueYetle nkeÌkeÀ DeeefCe
ceeie&oMe&keÀ lelJeeceOetve lejlegoer keÀjC³ eele Deeu³ee. lemes®e Heb®eJeeefefMe#eCe, Deejesi³e, keÀe³eosM eerj mebj#eCe, meeceeefpekeÀ DeeefL e&keÀ, jepekeÀer³e efJekeÀeme ³eespeveeb®eer efveefce&leer
keÀjC³eele Deeueer Deens. ³ee ³eespevee® eer DebceueyepeeJeCeer l³ee l³ee efJeefMe <ì IeìkeÀebHe³e¥le Heesnes®eJeC³ee®es
keÀe³e& kesÀues peeles. l³eecegUs ueeYeeL eeAvee ³ee ³eespevee®ee ueeYe efceUle D eens. l³ee®ee efJekeÀeme meeOeC³eele
³eMe ÒeeHle nesle Deens. ³ee mebyebOe er®³ee ³eespevee®ee Dee{eJee ³ee efþkeÀeCee r veceto keÀjCes De eJeM³ekeÀ Deens.

1) efMe#eCe (Education) :
e f M e # e C e n s m e e c e e e f p e k e À H e e f j J e l e&ve DeeefCe efJekeÀemee®es meeOev e Deens. ³ee®ee ueeYe Jebef®ele
IeìkeÀebvee efceUeu³eeves l³eeb®ee efJekeÀe me meeO³e keÀjlee ³eslees. ³ee mebyebOeer Yeejleer³e mebefJeOeeveeceO³es efMe#eCe
cegueYetle DeefOekeÀej meJe& ñeer-Heg©< eebvee osC³ee®eer lejlego keÀjC³eele Deeu eer Deens. mebefJeOeevee®³ee keÀuece
14 keÀe³eÐeeHeg{s meJe& meceeve ³eeveg meej efMe#eCee®ee DeefOekeÀej meJee¥vee osC³eele Deeuee. keÀuece 15 vegmeej
Oece& peele ñeer-Heg©vegmeej efMe#eCe DeefOekeÀej (Right to Education) osC³eele Deeuee Deens. meJe & cegueebvee mekeÌleer®es munotes.in

Page 98

98
DeeefCe ceesHeÀle efMe#eCee®ee nkeÌkeÀ osC³eele Deeuee. keÀuece 45 vegmeej Right for Early
Childhood care and Education ®eer nkeÌkeÀ osC³eele Deeuee D eens. lemes®e Heb®eJeeef³eespeveeceO³es efMe#eCe efJekeÀeme meJe & IeìkeÀeHe³e¥le JneJee ³eemeeþer lejleto keÀjC³eel e Deeues Deens. meve
1975 meeueer keWÀê Meemeveeves SkeÀeeflce keÀ yeeueefJekeÀeme ³eespeves®eer meg© Jeele kesÀueer. l³eecegUs efMe#eCe
Deejesi³e DeeefCe HeeskeÀjC³eeletve Hees³eespevee keÀjC³eele Deeu eer. meve 1987 Heemetve Operation Black Board Policy ³ee
³eespevee keÀjC³eele Deeu³ee. meve 1994 meeueer District Primary Education
Programme Debleie&le Meeues³e J³eJemLeeHev e efJekeWÀêerkeÀjCe mecegoe³e i eefleMeeruelee ³ee ³eespevee®es
keÀe³e& kesÀues. ³eeletve meJe& efMe#ee DeefYe³eeve ³eespeve s®es meg©Jeele keÀjC³eele Deeu eer. ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe
³eespevee Debleie&le meve 2009 meeueer je<ì^er³e ceeO³eefcekeÀ efMe#eCe Deef Ye³eeve meg©Jeele keÀjC³eele Deeueer.
cegueeR®es Jemleerie=n, efMe#eCe, J³eeJemeeef³ekeÀ efMe#eCe, mk eÀe@uejMeerHe DeuHemebK³eekeÀ efJeÐeeLeea mkeÀe@uejMeerHe
DeeefCe Yeejleer³e efMe<³eJe=Êeer Fl³eeo eR®ee meceeJesMe keÀjC³eele Deeuee. og ie&ce [eWiejer Yeeieeleerue DeeefoJeemeer
cegueebmeeþer DeeÞeceMeeUe ®eer lejlego keÀjC³eele Deeueer. NCERT ³ee ³eespevesletve iegCeelcekeÀ DeeefCe
mebK³eelcekeÀ HeeleUerJejleer efJeÐeeL³ ee¥vee meceeve efMe#eCe osC³eele ³esles. G ®®e efMe#eCee®³ee megefJeOee meJee¥vee
efceUC³eemeeþer meceeve efMe#eCe osC³eele ³esles. G®®e e f M e # e C e e ® ³ e e m e g e f J e O e e meJee¥vee efceUC³eemeeþer
efJeÐeeHeerþ Devegoeve Dee³ eesiee ceeHe&Àle efJeÐeeHeerþ Je ceneefJeÐeeue³ e mlejeJejleer efJeMes³esle Deensle. mebMeesOeveeemeeþer DeeefLe&keÀ megefJeOee mkeÀ e@uejMeerHe ceOetve keÀjC³eele ³esles. l³eecegUs meerceeble
mecegoe³eeleerue efJeÐeeL³ee¥vee ef JeMes
2) Deejesi³e (Health) :
Òel³eskeÀ veeieefjkeÀeuee Deejesi³ee®ee DeefOekeÀej DeeefCe mesJeemege fJeOee efceUCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
l³ee ¢<ìerves efve³eespeve ³eespeveeceO³es lejleto keÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³ee mebyeOeer®es Òe³elve keÀjC³eele
Deeues Deensle. Yeejle mJeeleb$³e Peeu ³eeveblej mebefJeOeevee®³ee ceeO³ece eletve veeiejerkeÀeb®³ee Deejesi³e
DeefOekeÀeje®eer lejleto keÀjC³eele D eeueer Deens. meve 1952 meeueer SkeÀ eeflcekeÀ efJekeÀeme ³eespevee®³ee
Debleie&le Deejesi³e megefJeOee efJeGHe®eej oJeeKeeves megefJeOee osC³ eele Deeu³ee. ³eeceOetve ceefnuee Je yeeue ce=l³et®es ÒeceeCe keÀceer nslet þsJeC³eele
Deeuee. je<ì^er³e kegÀìgbye keÀu³eeCe ³eespeves Debleie&le MCH DeeefCe CSSM ³eespevesefJe³eespeves Debleie&le DeeefLe&ke À lejlegoer keÀjC³eele Deeu³ee. RCH keÀe³e&¬eÀce veJ³ee ³eespevesDebleie&le
keÀjC³eele Deeueer. meve 1997 meeueer kegÀìgbye keÀu³eeCe keÀe³e&¬eÀceeceO³es HeefjJele&ve keÀjC³eele Deeues.
l³eeb®es Reproductive and Child Health Programme le³eej keÀjC³eele Deeuee.
meceeve Deejesi³e megefJeOee osC³eele Deeueer. ³eeceO³es RMNCHTA ner ³eespevee keÀjC³eele Deeueer. ³ee
mecego³e Debleie&le ³eespevee keÀjC³ eele Deeueer. meve 2005 meeueer je<ì ^er³e Deejesi³e efceMeve ceeHe&Àle
Deejesi³e megefJeOee HegjJeþe keÀjC³eele Deeueer. ner ³eespe vee keWÀêer³e Deejesi³e Je ke gÀìgbye keÀu³eeCe Debleie&le
keÀjC³eele Deeueer. meve 2005 meeueer je<ì^er³e ûeeceerCe Dee jesi³e efceMeve ceeO³ec eeletve osMeeleerue 18
jep³eeceO³es ner ³eespevee Deceueele Deeueer. lej 2013 m eeueer je<ì^er³e Menjer Deejesi³e efceMeve ³eespevee
keÀjC³eele ³ee oesvner ³eespevee keÀjC³ eele Deeu³ee. ³ee Debleie&le Meg× HeeCeer, Deenej, oJeeKeeves, [e@keÌìj,
Deejesi³e mesJekeÀ, DeewmegefJeOee DeeefoJeemeer ûeeceerC e DeeefCe Menjer YeeieeceO³es Debceueele DeeCeC³eele Deeueer. l³eecegUs yeeue ce=l³et®es munotes.in

Page 99

99
ceelee ieYe&Jeleer ceefnuee DeemeeO³e jesie Meñeef¬eÀ³e e keÀjC³eemeeþer megefJeOee GH eueyOe keÀjC³eele Deeueer.
³ee®ee ueeYe Deejesi³e me gOeejCee DeeefCe megjef#elelee Jee{ nesle Deens.

3) oeefjê (Poverty) :
m e e r c e e b l e m e c e t n e b ® ³ e e o e e f j ê î e e ® e s e f v e c e t & u e v e G®®eeìve keÀjC³eemeeþer Òe³elve keÀjC³eele Deeues.
keÀejCe oeefjêîe ne meerceebleerkeÀjCee® ee cegK³e DeeOeej Deens. Yeejleeuee mJeeleb$³e efceUeu³eeveblej meJee&le
ceesþer mecem³ee cnCetve oeefjêîeekeÀ[s HeenC³eele ³esT ueeieueer. osMeele DeVeOeev³e, jespeieej efveefce&leer,
peerJeveceevee®ee opee& Gb®eeJeC³eemeeþer®e s efve³eespeve Dee³eesieeceeHe&Àle keÀe ³e&¬eÀcee®eer efveefce&leer keÀjC³eele
Deeueer. l³eecegUs oeefjêîe efvecet&ueve e®³ee ³eespevee le³eej keÀjC³eele Deeu³ ee. ³ee Debleie&le Jesleve, jespeieej,
mJe³eb jespeieej, DeVe megj#ee, m eeceeefpekeÀ megj#ee, Menjer oeefjêîe efveceg&uevee®³ee ³eespevee le³eej
keÀjC³eele Deeu³ee. ³ee Debleie&le Jesleve jespeieej, mJe³ eb jespeieej, DeVe megj#ee me eceeefpekeÀ megj#ee Menjer
oeefjêîe efveceg&ueve Fl³eeoeR®ee Heb®eJee ef³eespevee ceOetve jespeieej nceer ³eespe vee ceeO³eceeletve jespeieej Jesleve De VeOeev³e HegjJeþe keÀjC³eele Deeuee.
meve 1999 meeueer peJeenj ûeece mece´Ieer ³eespevee mLeeHe ve keÀjC³eele Deeuee. ûeeceerCe Yeeiee®ee efJekeÀeme
keÀjCes ne ³ee ³eespeves®ee nslet neslee. ³eeletve oeefj êîe jsmegefJeOee osC³eele Deeu³ee. Devegmetef®e le peeleer-peceeleer IeìkeÀebvee 3… ef JeMes³ee ³eespevesmeeþer ª. 1,848.80 keÀjes[ ªHe³es Ke ®e& keÀjC³eele Deeuee. meve 1995 meeueer je<ì^er³e
Je=×eHekeÀeU HesvMeve ³eespevee keÀjC³ eele Deeueer. ³eeceO³es 60-65 JeueeYe osC³eele Deeuee.

m e v e 1 9 9 5 m e e u e e r j e < ì ^ e r ³ e k e g À ì g b y e u e e Y e ³ e e s p e vee mLeeHeve keÀjC³eele Deeuee. ³ee ³eespevesle
ª. 20,000 jkeÌkeÀce kegÀìgbyeeleerue J³eeqkeÌleme osC³eele ³esles. meve 2005-06 meeueer peveveer megj#ee
³eespevee keÀjC³eele Deeueer. ³eeceO³es 3,400 ªHe³ ee®eer ceole osC³eele Deeueer. meve 1985 meeueer
ÒeOeeveceb$eer ûeeceerCe DeeJeeme ³eespe vesletve ûeeceerCe Yeeieele ie=n megefJ eOee osC³eele Deeueer. Fbefoje ieebOeer
DeeJeeme ³eespevee, jceeF& IejkegÀue ³eespevee Fl³eeoer ³eespeves®ee meceeJesMe kesÀuee Deens. meve 2000-01
ceO³es ³ee ³eespevesle 1710.00 keÀ jes[ ©He³es osC³eele Deeues. ûeeceerCe efJekeÀeme ceb$eeue³eeletve
NREGA ³eespevesletve jespeieej ³eespevee osC³eele D eeueer. DeMee DeveskeÀ ³eespevee oeefjêîe
efvecet&ueveemeeþer keÀjC³eele Deeu³ee.

4) DeeefLe&keÀ efJekeÀeme (Economic Development) :
m e e r c e e b l e e r k e À j C e m e c e g n e ® ³ e e e f J e k e À e m e e m e e þ e r DeeefLe&keÀ ³eespeveeb®³ee DeeOeejs keÀjC³eele Deeuee
Deens. efJeMesjespeieej mJe-efJekeÀeme GÐeesiepekeÀlee ³eeb®ee efJeke Àeme keÀjC³eemeeþer ³eespe vee keÀjC³eele Deeueer. Flej
ceeieeme ÒeJeie&, Devegmetef®ele peeleer , Devegmet®eerle peceeleer, YeìkesÀ efJe cegkeÌle, ñeer³ee ³eeb®³ee DeeefLe&keÀ
me#eceerkeÀjCeemeeþer DeeefLe&keÀ keÀpe& HegjJeþe, GÐeesiee®es ÒeefMe #eCe efJelejCe efJeHeVemeeþ er meesF& DeeefCe ceole
osC³eele ³esles. je<ì^er³e Devettmetef®ele peeleer Deeef Le&keÀ mene³³e DeeefCe efJekeÀeme cenebce[U ceeHe&Àle
Devegmetef®ele peeleer keÀpe& HegjJeþe GÐeespekeÀ efJekeÀeme jep³ee ceeHe&Àle ³e espevee®ee JeeHej keÀjCes. je<ì^er³e
meHeÀeF& keÀce&®eejer DeeefLe&keÀ DeeefC e efJekeÀeme ceneceb[U ³ee ceeHe&Àle me HeÀeF& keÀeceieej DeeefLe&keÀ mene³³e
efceUJetve osCes. mes[îetu[ keÀemì meye Hesu³eeveJe ceeHe&Àle ³ees pevee DeeefLe&keÀ ueeYe osC³ eele ³esles. ³ee keWÀêer³e
DeeefLe&keÀ efJekeÀeme ³eespevee keÀ jC³eele Deeu³ee. Devegmetef®ele pec eeleer DeeefLe&keÀ efJekeÀemeemeeþer Tribal munotes.in

Page 100

100
Sub Plan ®eer efveefce&leer keÀjC³eele Deeueer. Hee®eJ³ee Heb® eJeeefHegjJeþe keÀjC³eele Deeu³ee. DeuHemebK³eebkeÀ ceb$ee ue³eeceeHe&Àle DeuHemebK³eebkeÀ meceepee®³ee DeeefLe&keÀ
efJekeÀeme ceneceb[U ceeHe&Àle keÀpe& He gjJeþe keÀjC³eele ³eslees. l³eecegUs meerceeble mecegneuee DeeefLe&keÀ efJekeÀeme
keÀjC³eele ³esle Deens.

5) meeceeefpekeÀ megj#ee (Social Security):
meerceeble mecegneuee meeceeefpekeÀ me gj#ee osC³eemeeþer Yeejleer³e mebefJeO eeve ceO³es efJe efJeOe keÀueces
keÀjC³eele Deeueer Deensle. mebefJeOeeve keÀuece 15 vegmeej keÀe³eÐeeHeg{s me Je& meceeve Demes veceto keÀjC³eele
Deeues Deens. Demes Demeues lejer Devetmegef®ele p eeleer, Devegmetef®ele peceeleer Flej ceeieemeJeieea³e
DeuHemebK³eebkeÀ ³eebvee meeceeefpekeÀ megj#ee osC³eemeeþe r DeeJeM³ekeÀlee Deens. l³eeJejleer Dev³ee³e Del³ee®eej
ÒeceeCe Jee{le Deens. meve 1955 meeueer Protection of Civil Right Act keÀjC³eele Deeuee.
³eevegmeej DemHe=M³e HeeUCes ne iegv ne Deens. l³ee®es meve 1977 meeueer efJemleej keÀjC³eele Deeuee. meve
1989 meeueer Devetmetef®ele peelee r, Devegmetef®ele peceeleer Prevention of Atrocities Act 1989
ne keÀe³eoe keÀjC³eele Deeuee. ³ee keÀe ³eÐeele Del³ee®eej Deble&peeleer³e efJe Jeen ceev³elee, peeCeerJe peeie=leer,
efJeMesDebceueyepeeJeCeer keÀjC³eele Deeueer. meve 1995 meeueer efHe[erle J³ek eÌleeruee 75 npeej les 75 ueeKe
ªHe³es He³e¥le ceole IeesEmployment as manual seavengers and their Rehabilitation Act 2013 lejlego
keÀjC³eele Deeueer. Deens. cewuee meHeÀeF& keÀeceieejev ee ³ee keÀeceeHeemetve otj þs JeC³ee®³ee GÎsMeeves kesÀues
Deens. ³ee yejesyej Ieje®³ee meesF&, veU HeeCeer megefJeOee, Deejesi³e mesJee je speieej, DeVeOeev³e HegjJeþe DeMee
DeveskeÀ megefJeOee meerceeble me cegoe³eeuee osC³eele ³esleele.

6) Deej#eCe OeesjCe (Reservation Policy) :
meerceeble mecegne®³ee efJekeÀeme emeeþer Deej#eCe OeesjCee®eer efveef ce&leer keÀjC³eele Deeueer Deens.
Deej#eCe OeesjCe ns ÒeefleefveOeerlJ ee®³ee DeeOeejs efvecee& Ce keÀjC³eele Deeues Deen s. ns Deej#eCe OeesjCe
meeceeefpekeÀ mlejeJejleer efMe#eCe, vees keÀjer DeeefCe jepekeÀer³e HeeleUer Jejleer l³ee®eer DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eele ³esles. Yeejleer³e mebefJeO eeveevegmeej keÀuece 15 DeeefCe keÀuece 16 vegmeej meeceeefpekeÀ Mew#eefCekeÀ
ceeieemeJeieea³e veeieefjkeÀebvee Deej# eCe osC³eele Deeueer. l³ee®es meeJe&peefvekeÀ peerJeveele DebceueyepeeJeCeer
keÀjC³eele ³esles. ns Deej#eCe Devegmet ef®ele peeleer, Devegmetef®ele pece eleer, Flej ceeieeme ÒeJeie&, YeìkesÀ
efJecegkeÌle DeuHemebK³eebkeÀ DeeefCe ñeer³ee ³eemeeþer efJeMeskeÀefceMeve ceeO³eceeletve Flej ceeieemeJeefie&³eebvee Deej#eCe osC³ eele Deeues. meve 1973-1974 ®³ee
Ieìvee og©mleer cegUs Devegmetef®ele peeleer-peceeleer ñeer³eebvee jepekeÀer³ e ÒeefleefveOeerlJe Deej#eCe osC³eele
Deeues. ³eecegUs efMe#eCe, veeskeÀjer D e e e f C e j e p e k e À e r ³ e Ò e e f leefveefOelJe Deej#eCe ueeYe osC³eele ³esle Deensle.
l³eecegUs meerceeble mecegne®es me#eceerkeÀjCe DeeefCe i eefleMeeruelee efvecee&Ce keÀj C³eeme Deej#eCee®ee GHe³eesie
nesle Deens.

7) Flej mesJee megefJeOee (Other Service Provisions) :
m e e r c e e b l e m e c e g n e ® ³ e e e f J e k e À e m e e m e e þ e r e f M e # e C e ÒeefMe#eCe DeeefCe efJekeÀeme H e e l e U e r J e j l e e r ³ e e s p e v e e
efvecee&Ce keÀjC³eele Deeu³ee®es mHe<ì nesles. l³eebv ee efMe#eCee®³ee ceeO³eceelet ve Deelcemebj#eCe DeeefCe
Deelcemevceeve efveefce&leer keÀjC³eele ³e sles. GÐeespekeÀlee efJekeÀeme keÀe³e&¬ eÀcee Debleie&le efJeMes

Page 101

101
osC³ee®es keÀe³e& kesÀues peeles, ceef nueeb®³ee me#eceerkeÀjCeemeeþer mJe³ebme sJeer ye®eleieì ceeH e&Àle ÒeefMe#eCe
keÀe³e&¬eÀce keÀjCes l³eebvee DeeefLe&k eÀ me#ece keÀjC³eeme ceole keÀjCes, DeuHe J³eepe ojeves keÀpe& HegjJeþe
keÀjCes ³ee ³eMemJeer GÐeespekeÀevee mevceeve osCes, efJeMesceeO³eceelegve efJekeÀeme keÀjCes De Mee DeveskeÀ ³eespevee®ee ueeYe osC³ eemeeþer Òe³elve kesÀues peeleele.

J e j e r u e m e J e & I e ì k e À e b ® e e m e e r c e eble mecegne®³ee efJekeÀemeemeeþer Ò e ³ e l v e k e À j C ³ e e l e ³ e s l e e l e . ³ e e
ceeO³eceeletve Flej ceeieemeJeieea³e Devegmegef®ele peeleer- peceeleer, YeìkesÀ efJecegkeÌle, DeuHemebK³eebkeÀ efñe³ee,
DeeefLe&keÀ ceeieeme efoJ³eebie DeHebie Fl³eeoer IeìkeÀeb® ee meceeJesMe ³eeceO³es keÀjC³ eele Deeues Deens. ³eemeeþer
keWÀêer³e jep³emlej DeeefCe mLeeefveke À HeeleUerJejerue IeìkeÀebmeeþer ce ole menkeÀe³e& DeeefCe mJeeJeuebyeve
me#eceerkeÀjCee®es Òe³eesie keÀjC³eele ³esleele. l³eecegUs meerceebleerkeÀjCee®es efJekeÀe meelcekeÀ mJeªHeele ©Heeblej
nesle Deens.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee :

1) meerceebleerkeÀjCee®³ee Hegve&GlLeeveemeeþer®³ee efJeke ÀemeelcekeÀ ³eespevee®es m eefJemlej Dee{eJee I³ee.






6.19 meejebMe (SUMMARY)

p e e i e e f l e k e À m l e j e J e j l e e r J e b e f ® e l e m e c e g o e ³ e e ® ³ e e e f JekeÀemeelcekeÀ Hetve&GlLeeveemeeþer OeesjCeelcekeÀ
efve³eespeve keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee ef vecee&Ce Peeueer. ³ee Oees jCeevegmeej meerceebleerkeÀ jCee®eer Òeef¬eÀ³ee ceO³es
HeefjJele&ve nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eeb®ee mebyebOe m eeceeefpekeÀ, meebmke=ÀeflekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe jepekeÀer³e
mlejeJejleer HeefjJele&ve DeeefCe efJeke Àeme ³eeceO³es ©HeeblejCe keÀjCes DeeJeM³e keÀ Deens. ³eemeeþer meceeveles®³ee
cegu³eeJejleer mebOeer, menYeeie DeeefCe menkeÀe³e& efvece e&Ce keÀjC³eele ³esCes DeeJeM³ekeÀ Deens. ³eemeeþer keWÀê
DeeefCe jep³e mejkeÀej Üejs meerceebl eerkeÀ IeìkeÀe®³ee efJekeÀemeemeeþer efve ³eespeveelcekeÀ OeesjCe efvecee&Ce kesÀues
peeles. ³eemeeþer ÒeMeemeve D eeefCe Jebef®ele IeìkeÀ ³eeceO ³es mebJeeo DeeefCe mecevJe³e efvecee&Ce keÀjCes DeeJeM³ekeÀ
Deens. ³eemeeþer Jebef®ele IeìkeÀeb®³ee efJekeÀemee®es OeesjCeelcekeÀ efve³ees peve DeeefCe DebceueyepeeJeCeer keÀjC³eeme
³ee IeìkeÀeb®ee meceeJesMe ke ÀjCes DeeJeM³ekeÀ Deens. l³eebvee DeHesef#el e keÀe³e Deens, l³eeb®³ee ceeieC³ee DeeefCe
met®eveeb®ee meceeJesMe keÀjCes DeeJeM³e keÀ Deens. lemes®e ³ee OeesjCeelcekeÀ ke Àe³e&¬eÀcee®es efve³eespeve, mecevJe³e
DebceueyepeeJeCeer DeeefCe ce gu³eceeHeve keÀjCes DeeJeM³e keÀ Deens. lesJne ³ee ³ees peveelcekeÀ OeesjCeebceO³es
efve³eespeveelcekeÀ veeefJeC³e DeeefCe ef®e efkeÀlmeelcekeÀ efJe®eej DeeefCe cegu³ec eeHeve mHe<ì nesCes DeeJeM³ekeÀ Deens.
lesJne®e Jebef®ele IeìkeÀeb®es Hegve&Gl Leeve keÀjC³eeme GHe³eesie nesF&ue.



munotes.in

Page 102

102
6.20 legce®eer Òe ieleer leHeemee (CHECK YOUR PROGRESS)

1) meerceebleerkeÀjCee®eer J³eeK³ee meebietv e l³eeb®eer JewefMe<ìîes mHe<ì keÀje.
2) JebefMekeÀ Deefmceleer®eer J³eeK³ee meebietv e l³ee®eer JewefMe<ìîes meefJemlej efuene.
3) JebefMekeÀ Deefmcelee mecegn e®³ee GlLeeHeve efJekeÀemee®eer ³eespevee meefJemlej efuene.
4) Jebef®ele Deefmceleer®³ee ÒeMv ee®eer meefJemlej ®e®ee& keÀje.
5) efuebieYeeJee®eer mebkeÀuH evee meebietve l³ee®eer JewefM e<ìîes meefJemlej efuene.
6) efuebieYeeJee®³ee ÒeMvee mebyeb Oeer®³ee efJeMues7) efuebieYeeJee®³ee ÒeMvee®³ ee mees[JeCetkeÀ keÀjC³eeme ³ees peveelcekeÀ Dee{eJee I³ee.
8) meerceebleerkeÀjCee®³ee ÒeMvee®eer mees[JeCetkeÀ keÀjC³eemeeþer ³eespevee®es efJeMues
6.21 meboYe& ûebLe (REFERENCES)

1) Ghai Yash and Cottrell Jill (ed) ( 2 0 1 0 ) M a r g i u a l i z e d C o m m u n i t i e s
and Access to Justice, Routledge, New York.
2) Shapiro Jam Kymlicka Will (ed) (1997) Ethnicity and Group Rights.
New York University Press, London.
3) Braun Joachim V Gatzwelier Franz W (ed) (2014) Marginality
Addressing the Nexus of Poverty, Exclusion and Ecology, Springer,
New York.
4) Naples Nancy & Desai Manisha (ed) (2002), Womens Activisim and
Globalization, Roultedge, New York.
5) Chand Raghubir, Nel Etienne Stanko Pele (ed) 2017 societies, Social
Inequalities and Marginalization, Springer, New York.
6) Upadhyay H.C. 1991, Reservations for scheduled castes and
scheduled Tribes, Anrnol Publications Delhi.
7) Khali Sahoo 2005 Rural Development Scheduled Caste & Scheduled
Tribes, Classical Publishing Company, Delhi.
8) Golombok Susan & Fivash Robyn 1994 Gender Development
Cambridge University Press, U.K.
9) Maclain Linda & Grossman Joanna (ed) 2009 Gender Equality,
Cambridge, U.K.
10) Pandey A.K. 2003 Gender Equlaity, Development and Women
Empowrement, Institution of Subtangible Development, Delhi.
11) Leach Melissa (ed), 2016 Gender Equality and sustainable
Development, Routlege, New York.
12) Mehrotra Mamta (2003) Gender Inequality in India Prabhat Books,
New Delhi.

 munotes.in

Page 103

103
7

ceneje<ì^e®es meeceeefpekeÀ-meebmke=ÀeflekeÀ ueB[mkesÀHe :
ÒeeosefMekeÀ efJeYeepeve DeeefCe mecegoe³e

IeìkeÀ j®evee :

7.0 GefÎ<ìs
7.1 ceneje<ì^e®eer SsefleneefmekeÀ HeeÍJe&Yetceer
7 . 1 . 1 J ³ e g l H e e f Ê e
7.1.2 SsefleneefmekeÀ HeeÍJe&Yetceer
7 . 1 . 3 m e e c e e e f p e k e À m e g O eejCee ®eUJeU Deeef Ce je<ì^Jeeoer ®eUJeU
7 . 1 . 4 Ò e e o s e f M e k e À e f J e e f J e O e l e e : c e n eje<ì^e®eer YeewieesefuekeÀ JewefMe<ìîes
7 . 1 . 5 c e n e j e < ì ^ e ® e e r O e e e f c e & k e À e f J e e f J e O e l e e
7.2 ceneje<ì^e®es mebJeOe&ve
7 . 2 . 1 c e n e j e < ì ^ e ® e s m e C e
7.2.2 ueeskeÀ mebieerle DeeefCe ve=l³e
7.2.3 ueeskeÀ keÀuee HeÀe@ce&
7.3 efve7.4 meejebMe
7.5 ÒeMve
7.6 meboYe&

7.0 GefÎ<ìs

 ceneje<ì^e®eer SsefleneefmekeÀ H eeÍJe&Yetceer mecepetve IesCes.
 ceneje<ì^eleerue meeceeefpekeÀ-meebmke=Àe flekeÀ IeìkeÀeb®es Hejer#eCe keÀjCes.




munotes.in

Page 104

104
7.1 ceneje<ì^e®eer Ssefle neefmekeÀ HeeÍJe&Yetceer

7.1.1 J³eglHeefÊe :
c e n e j e < ì ^ n s v e e J e o s K e e r u e c e j e þ e r Y e e e f < e k e À u e e s k e À e b®eer Yetceer Deens DeeefCe ns mebmke=Àle Meyo cene
DeLe& cnCepes `ceneve' DeeefCe je<ì^ cnCepes `je<ì^' ³e e MeyoeHeemetve GÓJeues Deen s. SkeÀ$e þsJee cnCepes
³ee®ee DeLe& SkeÀ ceneve je<ì^. DeveskeÀ efJeÜeve ceneje <ì^eleerue veeJee®ee Giece JesieJesieUîee ñeesleebkeÀ[tve
MeesOeleele. [e@. Deej.peer. Yeeb[ejkeÀ j ³eeb®es cnCeCes Deens keÀe r ceneje<ì^ ns veeJe je<ì ^ efkebÀJee jefLekeÀe ³ee
veeJeeves DeesUKeu³ee peeCeeN³ee mecego e³eeuee metef®ele keÀjles. lej [e@. S m e . J n e r . k e s À l e k e À j e b ® e e D e m e e
³egeqkeÌleJeeo Deens keÀer ceneje<ì^ ns v e e J e ` c e n e j ' J e j ì d ì e ³ e e o e s v e j e f nJeemeer veeJeeb®³ee meb³eesieeletve
GÓJeues. ceneje<ì^ DeeefCe cejeþer Yee< es®ee peJeU®ee mebyebOe Deens. cene je<ì^ ner cejeþer Y eeueeskeÀeb®eer Yetceer Deens ne r J³eeHekeÀHeCes mJeerkeÀejuesueer mecepetle Deens. 10 J³ee efkebÀJee 10 J³ee MelekeÀe®³ee
DeemeHeeme kegÀþslejer cejeþer Yee
7.1.2 Ssefleneefmeke À HeeÍJe&Yetceer :
H e e f n u ³ e e M e l e k e À e l e e r u e y e e w × u e s C ³ e e b ® ³ e e y e e b O e keÀeceemen F.me.Het. 2 MelekeÀe®³ee Feflenemeele
ceneje<ì^e®ee meboYe& Dee{Ulees. mecekeÀeueerve ef®eveer Ò e J e e m e e r n t C e l m e b i e ³ eebveer 7 J³ee MelekeÀele
ceneje<ì^eyeÎue®es uesKeve efueefnues D eeefCe l³eeuee cees-nes-uees-®ee (ceesnesu esMe) cnìues. Þeerceble Je megHeerkeÀ
DeeefCe Del³eble GlHeeokeÀ ³ee Yeeiee®eer JewefMe<ìîes ³eeyeÎue l³eebveer ®e®ee& k e s À u e e r , l e j l e s L e e r u e u e e s k e À e b ve e
efMekeÀC³ee®eer DeeJe[ nesleer DeeefCe ®eeefj$³enerve nesles. ³ee ÒeosMeeleeru e mece=×er, ÒeMeemevee®eer keÀe³e&#ecelee
DeeefCe ueeskeÀeb®es ®eefj$e ³eebveer ef ®eveer ÒeJeemeer ÒeYeeefJele kesÀues. veeWoJeuesu³ee Feflenemee®³ee Devegmeej,
yeoeceer®³ee DeeOeejs 6 J³ee MelekeÀele Heefnu³ee efnbot jepeeves jep³e kesÀ ues. ner ceneje<ì^e®³ee SsefleneefmekeÀ
YetlekeÀeUe®eer meg©Jeele ce eveueer peeles. keÀeueeblejeves ceneje<ì^ ne Meyo DeHejeblee (GÊej keÀeskeÀCe),
efJeoYe&, ceguekeÀ Fl³eeoeR®³ee #es$ee ®es JeCe&ve keÀjC³eemeeþer JeeHejuee ie suee. veeie, cegb[dme DeeefCe efYeuue
³eemeejK³ee DeeefoJeemeer peceeleeRceO³es ³ee Yeeieele JeemleJ³ e Deens. 12 J³ee les 13 J³ee MelekeÀele S.[er.
ceO³es ceneje<ì^ DeefmlelJe ele Deeuee DeeefCe l³ee®³ee nÎerle ceneje< ì^ DeefmlelJeele Deeuee. ³ee keÀeUele
ceneje<ì^euee mJele:meeþer SkeÀ JesieU er ÒeeosefMekeÀ DeesUKe efvecee&Ce keÀjlee Deeueer. Deepe DeeHeu³eeuee
ceeefnle Demeuesueer cejeþer YeeHeefjCeece Deens. Òee®eerve keÀeUeHeem etve ceneje<ì^euee efJeefJeOe meÊeeO eerMeebveer Jes{e Ieeleuee neslee.
meeleJeenve, JeekeÀeìkeÀ, ®eeuegke̳e DeeefCe ³eeoJe ³eebve er JesieJesieUîee keÀeUele ceneje<ì^eJej jep³e kesÀues.
13 J³ee MelekeÀe®³ee DeemeHeeme, cegefm ueceeb®³ee efJepe³eemen ceneje<ì^e®³ee FeflenemeeceO³es veJeerve He³ee&³eer
meg©Jeele Peeueer. 17 J³ee MelekeÀe®³ee ceO³eeH eemetve 19 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le í$eHeleer
efMeJeepeer®³ee keÀeUele cejeþîeeb ®ee Go³e nesF&He³e¥le 300 JelegieuekeÀebmeejK³ee cegmeueceeveeb®³ee ke ÀejkeÀeroeale neslee. ne keÀeU ceneje <ì^e®³ee Feflenemeeleerue meJee&le
cenÊJee®ee DeO³ee³e ceeveuee peele Demes. efMeJeep eer Yeesmeues, cejeþe ³ees ×e, jepes DeeefCe cejeþe
meece´ep³ee®es mebmLeeHekeÀ nesles, l³eebveer ceesieueebMeer ³eg× kesÀues. lespemJeer ceje þe meece´ep³ee®ee meboYe& Dejye
YetieesueMeem$e%e, Deue-efye©v eer, ÖeÀerDej pee@[&veme DeeefCe DeeefÖeÀkeÀve ÒeJeemeer Fyve-yeletlee ³eeb®³ee ÒeJeemeer
Je=dleeble Dee{Ulees. 17 J³ee MelekeÀele HesMeJ³eeb®³ee DeOeerve Demeuesu³ee ³ee Yetceeruee He@v e-Fbef[³eve meÊesle
HeefjJeefle&le keÀjCeeN³ee efMe Jeepeer®³ee vesle=ÊJeele cejeþ îeebvee kesÀJeU jepekeÀer³e cenÊJe ÒeeHle Peeues. 1680
He³e¥le efMeJeepeer®³ee ce=l³et®es Je

Page 105

105
Heje¬eÀceer ³ees×e neslee DeeefCe cejeþ e FeflenemeeceO³es Yeejleeleerue SkeÀ Glke=À<ì jep³ekeÀlex DeefYeceeveer
nesles.

e f y e ´ ì e r M e e b v e e r J ³ e e H e e j e r J e J ³ eeHeejer cnCetve Yeejleele ÒeJesMe ke sÀuee DeeefCe nUtn Ut ³ee Yeeiee®ee
ÒeMeemekeÀer³e leeyee Iesleuee. 17 J³ee MelekeÀele, l³ee bveer HeefM®ece efkeÀveeN³e eJej Je®e&mJe mLeeefHele
keÀjC³eemeeþer mebIeHeefjefmLeleerlener cejeþîeebveer efye´ìer Meeb®³ee je<ì^euee DeeJneve osC³ee®es Oew³e& oeKeJeue s. cejeþîeebveer DeeHeues
meece´ep³e, je<ì^er³elJe, Oece&, mevceeve DeeefCe l³eeb®e er megboj YeekeÀjC³eemeeþer keÀmes Òe³elve kesÀues ns osKe erue ³eeletve Òeefl eefyebefyele Peeues.

7.1.3 meeceeefpekeÀ megOeejCee ®eUJ eU DeeefCe je<ì^Jeeoer ®eUJeU :
1 9 J ³ e e M e l e k e À e ® ³ e e c e n e j e < ì ^ e ® ³ e e m e e c e e e f p e k e À megOeejCee ®eUJeUer®ee ceei e& ÒeMemle keÀjCeeN³ee
HeefM®ece efMe#eCe DeeefCe leÊJ e%eevee®ee ÒeYeeJe cegbyeF& Je HegC³ee®³ee De efYepeele Jeiee¥Jej neslee. DemHe=M³elee,
meleer, ñeer-yeeuenl³ee, efJeOeJee Hegv eefJe&JeeneJej efveye¥Oe ³eemeejK³ee meeceeef pekeÀ ogPeeueer DeeefCe l³ee mees [efJeC³eemeeþer Òe³elve kesÀues iesues. ÒeK³eele meeceeefpekeÀ megOeejCes cnCepes yeueMeem$eer
peebYeskeÀj, ieesHeeU njer osMecegKe, p³eesefleyee HegÀue s, meeefJe$eeryeeF& HegÀues, v ³ e e ³ e c e t l e e a j e v e [ s D e e e f C e
jeceke=ÀmLeeHeve kesÀueer. meeceeefpeke À-Oeeefce&keÀ megOeejCeebJ³eefleefjkeÌle, ceneje <ì^eves mJeeleb$³e ®eUJeUerle ceesuee®es
³eesieoeve efoues. efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJekeÀj, oeoeY eeF& veewjespeer, yeeU iebieeO ej efìUkeÀ Demes veeceJeble
¬eÀebeflekeÀejkeÀ ³ee ®eUJeUerle menYeeieer nesles. [e@. yeer. Deej. Yeejleer³e jep³eIeì ves®es cegK³e efMeuHekeÀej
Deebyes[keÀj ³eebveerner Yeejleer³e Deve gmetef®ele peeleeRceO³es meeceeefpekeÀ Deeef Ce jepekeÀer³e peeie©keÀlee efvecee&Ce
kesÀueer.

mJeeleb$³eeveblej, Yeejleer³e je<ì^er ³e keÀeBûesmeves YeeefJe®eve efoues. HesÀye´gJeejer 1956 jesp eer jepeOeeveer Je cegbyeF&men ceneje<ì^ -iegpejele ns efÜYeeefDeefmlelJeele Deeues. yeN³ee®e Deeboesueveevegmeej 1 ce s, 1960 jespeer yesUieeJe®ee meceeJesMe ve keÀjlee
ceneje<ì^euee jep³e osC³eele Deeues, p³ eeves meb³egkeÌle ceneje<ì^ ®eUJeUeru ee ®eeuevee efoueer. HetJeea®es yee@cyes
Òesefme[svmeer®es cejeþer Je iegpejeleer YeeefcnCetve ceneje<ì^ jep³ee®eer mLeeHevee Peeueer. oe f#eCe DeeefCe GÊej Yeejle ³eeb®³eele ceneje<ì^
meebmke=ÀeflekeÀ osJeeCeIesJeeCe® es cegK³e ceeO³ece yeveues.

D e M e e Ò e k e À e j s m e b l e k e À J e e r , m e c e e p e megOeejkeÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ ef JeOee³ekeÀ keÀeceieej ³eeb®³ee
Òe³elveebveer ceneje<ì^ ÒeieleerMeer ue jep³eele Heesn®eues Deens.

7.1.4 ÒeeosefMekeÀ efJeefJeOelee : ceneje <ì^e®eer Yeewieesefue keÀ JewefMe<ìîes :
H e e f M ® e c e Y e e j l e e c e O ³ e s c e n e j e < ì ^e®es ÒecegKe mLeeve Deen s DeeefCe Yeejleer³e ÜerHekeÀuHee®ee SkeÀ
ceesþe Yeeie Deens. efJebO³eeb®³ee oef#e CeskeÀ[erue ne SkeÀcesJe ÒeosMe Deens pees cejeþer, SkeÀ Fb[es-Dee³e& YeeDeens. HeefM®eceskeÀ[erue De jyeer mecegêemen iegpejele, HetJexme ceO³e ÒeosMe, oef#eCeceO³es DeebOe´ ÒeosMe DeeefCe
keÀvee&ìkeÀ ³eeb®eer meercee Deens. ³ eele megceejs 720 efkeÀ.ceer. ®ee ÒeYeeJeMee ueer efkeÀveejHeÆer Deens. jep³ee®³ee
Jeeef

Page 106

106
efnJeeUer nbieece jep³eeleerue meeceeefpeke À-meebmke=ÀeflekeÀ yeeyeeR ®eer J³eeK³ee keÀjleele. HeefM®ece Ieeì ÒeosMe
HeeJemeeuee DeekeÀef³eeoerceO³es osKeerue met®eerye× Deens.

j e p ³ e e l e e r u e l e e r v e J ³ e e H e k e À Y e e w eflekeÀ efJeYeeie Deensle, Goe. De ) keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆîeeb®es ye)
HeefM®ece Ieeì efkebÀJee me¿eeêer DeeefC e Flej [eWiejjebie, ke À) Heþej ÒeosMe.

Y e e w i e e s e f u e k e À e f k e b À J e e Y e e w e f l e k e À efJeYeeieebJ³eefleefjkeÌle, ceneje<ì^ jep ³e SsefleneefmekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e
YeeJeveebvegmeej Hee®e cegK³e #es$eebceO³es efJeYeeieues iesues Deens. les Deensle -

De) efJeoYe& efJeYeeie - (veeieHetj De eefCe DecejeJeleer efJeYeeie), ceO³e Òe eble DeeefCe pegvee yesjej ÒeosMe.
ye) cejeþJee[e efJeYeeie - (D eewjbieeyeeo efJeYeeie)
keÀ) KeeveosMe efkebÀJee GÊej ceneje <ì^ efJeYeeie - (veeefMekeÀ efJeYeeie)
[) osMe efkebÀJee HeefM®ece ceneje <ì^ efJeYeeie - He gCes efJeYeeie
F) keÀeskeÀCe efJeYeeie - (cegbyeF& Menj Je cegbyeF & GHeveiejer Yeeieebmen keÀeskeÀCe efJeYeeie)

Ò e M e e m e k e À e r ³ e G Î s M e e v e s j e p ³ e e u e e 6 cenmetue efJeYeeieebceO³es efJeYeei eues iesues Demetve Heg{erue 35
efpeunîeele efJeYeeieues iesues Deensle, 35 efpeune He g{erue 355 leeuegke̳eele efJeYe eieues iesues Deensle.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) legcner ceneje<ì^eleerue keÀener ÒecegK e vesl³eeb®eer veeJes IesT MekeÀlee?








2) ceneje<ì^eleerue YeeweflekeÀ efJeYeeieeb®ee G uuesKe keÀje.









munotes.in

Page 107

107
7.1.5 ceneje<ì^e®eer Oeee fce&keÀ efJeefJeOelee :
c e n e j e < ì ^ e ® e e r J e w e f M e < ì î e c n C e p e s leer yeng-Oeeefce&keÀ, yengYeeefDeens. DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®eer Òeef¬eÀ³ee ner efJeefJeOe lee DeeefCe mece=× Ssefleneef mekeÀ Jeejmee ceO³es SkeÀ
cenÊJeHetCe& IeìkeÀ Deens.

efnbot Oece& :
y e n g m e b K ³ e c e j e þ e r c e e C e m e e ® e e e f n b o t O e c e & D e e n s . efJeÇuee®³ee ªHeeves ke=ÀmeJee&le ueeskeÀefÒe³e osJelee Deens. les MebkeÀj, HeeJe&leer DeeefCe ie CesMe ³ee efMeJe kegÀìgbyeel eerue osJeleeb ®eer GHeemeve e
keÀjleele. JeejkeÀjer mebÒeoe³ee®eer mece =× HejbHeje ceneje<ì^ele Deens. YekeÌl eer ®eUJeUerleerue meble %eevesMJej
(ye´eïeCe), meeJelee ceeUer (ceeUer), legk eÀejece kegÀCeyeer, veeceosJe (efMebHeer - keÀejeieerj) DeeefCe ®eesKecesuee
(cenej) ³ee meJe& peeleeRceOetve Go³eeme Deeues.

pewve Oece& :
c e n e j e < ì ^ e l e p e w v e H e j b H e j s ® e s D e v e skeÀ ueeskeÀ Deensle. ceneje<ì^ele erue pewve Oecee&®eer íeHes 5000
JeJesoeb®ee DeefOekeÀej mJeerkeÀejle veener DeeefCe cnCetve®e, Dee@Leex[e skeÌme JewefokeÀ HejbHejsH eemetve efJeYekeÌle Peeuee
Deens DeeefCe lesJneHeemetve l³ee®eer JesieUer DeesUKe keÀe³ece Deens. efjM eyeosJe efkebÀJee DeeefoveeLe ns pewve
Oecee&®es Heefnues leerLe&keÀj efkebÀJe e YeefJe<³eJekeÌlee nesles, lej JeOe&ceev e ceneJeerj 24 Jes leerLe&keÀj nesles.
leerLe&keÀj Hetp³e J³ekeÌleer Deensle keÀejCe pewve Oecee&®ee DeefmlelJeeJej ef JeMJeeme veener. pewve Oecee&®ee Hee³ee
Deefnbmee DeeefCe veweflekeÀ Dee®ejCee®es Heeueve Deens. #e cee, ÒesceUHeCee, meY³elee, Meg×lee, mel³e, meb³ece,
leHeM®e³ee&, DeemekeÌleer vemeCes D eeefCe ye´ïe®e³e& ³ee iegCe efJeMJ eemee®eer JewefMe<ìîes Deensle.

ef¸eM®eve Oece& :
e f ¸ e M ® e v e m e c e g o e ³ e m e b H e t C e & c e n e j e <ì^ele Hemejuee Deens. yejs®e ef ¸emleer ke@ÀLeesefuekeÀ Deensle lej
keÀener Òeesìsmìbì Oecee&®es Heeueve keÀjle ele. cegbyeF& Je HegC³eeleerue Menjer efKe Meele ieesJebMe, cebi eueesefj³eve, HetJe&
Yeejleer³e, Sbiuees - Fbef[³ eve, ceeue³³eeUer DeeefCe leefceU ef¸eM®ev e ³eeb®eer ue#eCeer³e mebK³ee Deens.
ÒeJe®eveeveblej ceeme ÒeeLe&vee oj jefJe Jeejer ®e®e&ceO³es nesles. pejer HejbHejs ves ®e®e& mesJee Fbûepeerle IesC³eele
Deeueer Demeueer lejer DeueerkeÀ[erue cejeþer efJeMJemle ueeskeÀeb®³ee Jeiee&le Hees®e C³eemeeþer JeeHejueer peeles.
ceeveJeles®eer mesJee keÀjCes ns ³ee Oecee&®es cegK ³e leÊJe Deens. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve, ceneje<ì^ele
DeeHeu³eeuee ©iCeeue³es, Mew#eefCek eÀ mebmLee DeeefCe ®e®e&Üejs ®eeu eefJeC³eele ³esCeejer DeveeLeeÞece
meeHe[leele.

yeew× Oece& :
c e n e j e < ì ^ e l e e r u e S k e t À C e u e e s k e À m ebK³esceO³es yeew× Oecee&®es Òe ceeCe megceejs 6 ìkeÌkesÀ Deens.
peJeUpeJeU meJe&®e cejeþer yeew× ns veJeJ³ee HejbHe js®es Deensle, ns efJemeeJ ³ee MelekeÀeleerue yeew×
Hegve©ppeerJeve ®eUJeU Deens. ³ee ®e UJeUeruee meJee&le ceesþe r ÒesjCee [e@. Deebyes[keÀjebkeÀ[tve efceUeueer
nesleer p³eebveer peeleerHeeleer³e meceep eeleerue DekeÀuHeveer³e Del³ee®eejebHeemet ve ye®eeJeemeeþer oefueleeb®es yeew×
Oecee¥lej keÀjC³ee®es DeeJneve kesÀue s nesles. ceneje<ì^eleerue yengleskeÀ c e j e þ e r y e e w × [ e @ . y e e y e e m e e n s y e
Deebyes[keÀj ³eeb®es De veg³ee³eer Deensle.
munotes.in

Page 108

108
Fmueece :
j e p ³ e e l e m e g v v e e r H e b L e e l e e r u e c e g e f m u e c e y e n g m e b K ³ e Deensle, lej efMe³ee HebLeeleerue ueeskeÀ ÒeecegK³eeves
Menjer Yeeieele Dee{Uleele. FmueececeO³es cetleeaHetpee keÀjC³eeme ceveeF& Deens. efJeMJeemet oiee& DeeefCe
Heerj®eer Hetpee keÀjleele. ceneje<ì^ele ÒeeosefMekeÀ cenÊJe Demeuesueer keÀes Celeerner ceMeero efkebÀJee oiee& veener.
leLeeefHe, mLeeefvekeÀ HeeleUerJej keÀener oiee¥veer efJeMJeemet ueeske Àebvee DeekeÀefkesÀues. l³eeHewkeÀer cegbyeF&, efcejpe D eeefCe veeieHetj ³esLeerue oiee& Deensle.

Peejesmìsefj³eefvePece :
P e e j e s m ì s e f j ³ e v e u e e s k e À e b v ee HeejMeer cnCetve mebyeesOeu es peeles DeeefCe les cegK ³ele: cegbyeF&®es jefnJeeMeer
Deensle. HejbHejsvegmeej FjeCeceOeerue cegefmueceebkeÀ[tve íU nesC³ee®³ee Y eerleerHeesìer meO³ee® es HeejMeer ns
FjeCeer Peesjeefmì^efMe³eve®es JebMep e Deensle. l³eebveer F.me. 10 J³ee Me lekeÀele F.me. 10 ceO³es HeefM®ece
Yeejleele mLeueeblej kesÀues. HeejMeer iegpejeleceO³es Deeues DeeefCe l³ee bveer l³eeb®³ee oÊekeÀ jep³eeHeemetve
efJeefJeOe meebmke=ÀeflekeÀ yeey eeR®ee meceeJesMe kesÀuee. Yeejleeleerue yengleeb Me megefMeef#ele mecego e³eebHewkeÀer HeejMeeRv eer
osMe lemes®e osMee®³ee DeeefLe&keÀ efJe keÀemeeuee neleYeej ueeJeuee Deens.

7.2 ceneje<ì^e®es mebJeOe&ve

c e n e j e < ì ^ n s D e m e b K ³ e m e b m k e = À l e e R ®es efJeleUCeejs Yeeb[s DeeefCe HejbHeje Deeef Ce DeeOegefvekeÀles®es
HeefjHetCe& efceÞeCe Deens. ceneje<ì^ ne r mebmke=Àleer DeeefCe HejbHeje, keÀuee Je nmlekeÀuee, Oece& DeeefCe GlmeJe
³eeb®eer Yetceer Deens, pes me eceeefpekeÀ mebHeke&À DeeefCe ke ÀjceCegkeÀer®es Òemebie Deensl e. ceneje<ì^eleerue keÀuee
DeeefCe efMeuHe mebmke=Àleer mebHeke&À De eefCe mebmke=Àleer®³ee ÒemeejeÜejs efJeefJe Oe ÒeYeeJe Òeefleefyebefyele keÀjleele.
DeeefLe&keÀ Òeieleer DeeefCe meeceeefpeke À yeoue Demetvener, jep³eeleerue ueeske Àebveer YeJ³e Jeejmee, keÀuee DeeefCe
keÀueekegÀmej, ueeskeÀmebieerle, ve=l³e DeeefCe Oeeefce&keÀ He×leeR®ee l³eeb®ee mece=× Jeejmee pees joej j#eCe kesÀuee
Deens. ceneje<ì^euee meeceeef pekeÀ DeeefCe jepekeÀer³e megO eejkeÀ DeeefCe vesl³eebveer c eeie&oMe&ve ke sÀues p³eeves
l³eeb®³ee ceveeJej DeefJeYeep³e íeHe mees[ueer, peer ceesþîee c e v e e v e s , m e n e v e g Y e t l e e r , k e À © C e e , D e e f Y e c e e v e ,
menkeÀej DeeefCe mepe&veMeeruelee ³eeb®es meb³eespeve Deens, ³ee me Je& iees<ìer DeeHeu³ee ueeskeÀebceO³es efometve
³esleele. ceneje<ì^ efJeefJeOelee, efJnp³ egDeue Deeì&, veeìd³e mebieerle, ueeske Àveeìd³e, ueeskeÀkeÀ uee, Yeemeeefnl³e, ef®e$eHeì DeeefCe veeìd³eie= n, KeeÐe DeeefCe Heek eÀke=Àleer, keÀuee DeeefCe J eemlegkeÀuee, vewmeefie&keÀ
DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ Jeejmee DeeefC e veeìkesÀ DeeefCe keÀHe[îeebmen mece=× D e e n s . l e L e e e f H e , ³ e e e f J e Y e e i e e l e
efJeÐeeL³ee¥®eer ³eeHewkeÀer keÀenerMee r DeesUKe nesF&ue; Oece&, GlmeJe, u eeskeÀ mebieerle Deeef Ce ve=l³e DeeefCe
ueeskeÀkeÀuee.

7.2.1 ceneje<ì^e®es meCe :
j e p ³ e e l e e r u e m e p e e r J e m e b m k e = À l e e r o M e & e f J e C e e j s c e n e j e < ì ^ e l e e r u e ueeskeÀ meCe DeeefCe YeJ³e GlmeJe
efve³eefceleHeCes meepejs keÀjleele. jep³eeleerue keÀener ueeskeÀefÒe³e meCe KeeueerueÒec eeCes Deensle.

ieCesMe GlmeJe :
i e C e s M e e s l m e J e n e c e n e j e < ì ^ e l e e r u e c e g K ³ e m e C e D eens. ueeskeÀceev³e efìUkeÀebveer meeJe&peefvekeÀ
efþkeÀeCeer ³esC³ee®es meeOeve cnCetve ns MegYeejbYe kesÀues. ³ ee MeneCeHeCee®es Deeef Ce %eevee®es owJele Demeuesu³ee
YeieJeeve ieCesMee®eer GHeemevee oMe&efJeles. ne GlmeJe kesÀJeU ceneje<ì^eleerue®e veJns lej Flej meceepeelener munotes.in

Page 109

109
meepeje kesÀuee peelees. peie eleerue meJee&le ceesþe meeJe&peefvekeÀ GlmeJe Demeu³ee®es cnìues peeles. one
efoJemeeb®³ee keÀe³e&¬eÀceebceO³es ieCesMe ®eletLeea ueeKees efJe MJeemebtvee SkeÀ$e DeeCeles.

iet{er Hee{Jee :
i e t { e r H e e { J e e ® e w $ e c e e f n v ³ e e ® ³ e e H e e f n u ³ e e e f o J eMeer meepeje kesÀuee peelees . Jemeble $eÝlet, Deevebo
DeeefCe jbiee®³ee Deeiecevee®es mJeeiele keÀjlees. ne mebHetCe& Yeejl eYej efJeefJeOe ÒekeÀejel e DeeefCe JesieJesieUîee
veeJeeves meepeje kesÀuee peelees. ceneje< ì^ele ne efnbot efoveoefMe &kesÀ®ee veJeerve JeDeens. ne efoJeme efJeMJee®ee efvecee&le e YeieJeeve ye´ïee ³eebvee meceefHe&le De ens. DeveskeÀ oblekeÀLee ³ee efoJeMeer
je#eme JeueerJej YeieJeeve jecee®³ee efJepe³eeMeer pees[ues peeleele. ieg{er Hee[Jee ne SkeÀ veJeerve meg©Jeele
efkebÀJee veJeerve GHe¬eÀceebmeeþer Sk eÀ MegYe efoJeme Deens. ³ee®ee DeLe& ceeieerue Je®eeueCes osKeerue Deens. ³ee ef oJeMeer Iejiegleer ieg{er, HeefJe$e ÒeleerkeÀ mepeJeleele.

nesUer :
nesUer osMeYej lemes®e ceneje<ì^ele ner meepejer kesÀueer peeles, leer cnCepes l³eeb®³ee HeeHeebHeemetve
cegkeÌle nesC³eemeeþer DeeefCe megKeer Ye eJeer YeefJe<³ekeÀeUeHe³e¥le peeC³eemeeþer Deeou³ee je$ eer uee#eefCekeÀ nesUer
peeUCes nes³e. ³eeveblej jbie DeeefCe peerJeve ³eeb®ee GlmeJe jbieHeb®eceer veblej Deens.

ieeskegÀU De<ìceer :
p e v c e e < ì c e e r c n C e t v e n e r D e e s U K euee peeCeeje ne GlmeJe efnbot efoveoefMe&kesÀvegmeej Dee@iem쮳ee
DeemeHeeme meepeje kesÀuee p eelees. mLeeefvekeÀ efuebieesceO³es ³eeuee oner nb[er Demes cnCeleele , p³eele YeieJeeve
ke=ÀyeveJeleele DeeefCe nb[er (ceeleer®es Yeeb[s) jesKe keÀjleele DeeefCe jesKe DeeefCe Flej yeef#emes Deensle.
DeepekeÀeue cegueerner efHej@efce[ yev eefJeC³eele Yeeie Iesleele. yeN³ee®e DeHeIe eleebcegUs v³ee³eeue³eeves menYeeieeR®es
Je³e DeeefCe nb[er ueeskeÀeb®³ee Gb®eer®es efve³eceve kesÀues.

efoJeeUer, omeje DeeefCe veJeje$e :
n s m J e l e : ® e s c e n Ê J e D e m e u e s u e s F l e j G l m e J e D e e n s l e. ³esLes keÀener mLeeefve keÀ efkebÀJee ÒeeosefMekeÀ
GlmeJe Deensle pemes keÀer yewue Heesue e. ke=Àceeveues peeles. ceeveJe-efvemeiee&®³ee veelesmebyebOee®³ee KeN³ee YeeJeveebceO³es, yesue Heesuee (yewueebvee Kee³euee
IeeueC³ee®ee SkeÀ efoJeme) ke=Àef®evnebefkeÀle kesÀuesuee Deens.

e f J e o Y e e & l e e r u e S k e À Ò e c e g K e m e C e , jep³eele FlekeÀe YeJ³e ÒeceeCeele meepeje kesÀuee peele veener. ³ee
efoJeMeer Òel³eskeÀ MeslekeÀjer peveeJejebvee megÆer oslees, De bIeesU keÀjlees DeeefCe mepeJele es, l³eebvee efceþeF& oslees
DeeefCe DeefYeceeveeves FkeÀ[s eflekeÀ[s IesTve peelees.

Òel³eskeÀ mecegoe³eemeeþer GlmeJe cenÊJee®es Demel eele. efnbot, pewve, yeew×, cegefmuece, ef¸eM®eve,
HeejMeer DeeefCe p³et Oece& DeeefCe GlmeJe ³ee®ebs mebHet Ce& menpeerJeve cnCepes cene je<ì^e®³ee mebmke=Àleer®ee
DeefJeYeep³e Yeeie Deens.
munotes.in

Page 110

110
7.2.2 ueeskeÀ mebieerle DeeefCe ve=l³e :
e f J e e f J e O e v e = l ³ e H e j b H e j e D e e e f C e u e e s k e À m e b i e e r l e j e p ³eeleerue mece=× YetlekeÀeU eyeÎue SkeÀ ceveesjbpeve
Deble¢&<ìer Òeoeve keÀjleele. ieeWOe U, ueeJeCeer, Yee©[ Deeef Ce HeesJee[e ³eemeejK³ee ueeskeÀmebieerleeceO³es
efJeefMe<ì ÒeosMeeleerue mebmke =Àleer®ee SkeÀ Yeeie Deens. ef ob[ermeejK³ee keÀener ve=l³eebv ee Oeeefce&keÀ DeeOeej Deens.
YeieJeeve efJeÇuee®eer Hetpee keÀjleevee ef ob[er SkeÀeoMeeruee ceesþîee YekeÌleerves kesÀueer peeles. Þe×eJeeve FlekesÀ
meecetefnkeÀ Gvceeo ieeþle ele keÀer les SkeÀe®e Deelc³eemeejKes Yeke Ìleeb®³ee ceesþîee mebK³esves efHeÀjle
Demeu³ee®es efomeles.

leceeMee : ns cejeþer jbieYetceer®es HeejbHeeefjkeÀ ªHe Deens, yengle skeÀ JesUe ieeCes Je ve=l³e osKeerue keÀjleele. ns
ÒeJeemeer veeìîeie=nebÜejs meeoj kesÀues peeles. veeìkeÀebc eO³es iee³euesueer ieeCeer ueeJeCeerme Deensle. keÀesuneìer
mecegoe³eeÜejs meeoj ke sÀuesue, leceeMeekeÀ[s cetuele: {esuekeÀer Yeejer De eefCe mebieerle Yeejer Demes oesve ÒekeÀej
Deensle. mebieerle Yeejer ÒekeÀeje ceO³es veeìkeÀebHes#ee ve=l³e Deeef Ce mebieerle peemle Demeles.

HeesJee[e : 17 J³ee MelekeÀe®³ee GÊejeOee&le Yeejleele pevceuesu³ ee cejeþer keÀefJeles® ee SkeÀ ÒekeÀej Deens.
`Fbef[³eve ye@ue[' cnCetve DeesUKeues peeCeejs ns keÀLee Mewueerves efueefnu esues Deens. Òes#ek eÀebvee ÒesjCee DeeefCe
ÒesjCee osC³eemeeþer cetU Ieìveebmen SsefleneefmekeÀ Ieìvee menmee JeCe&ve kesÀu³ee peeleele. HeesJee[e
Meenerjebveer mebieerleye× kesÀues Deen sle. meg©Jeeleer®³ee keÀeUele HeesJ ee[ebveer ÒesjCeeoe³ekeÀ Ieìvee p³eeb®ee
mee#eeroej yeveefJeuee neslee.

Yeeª[ : ûeeceerCe Yeeieeleerue SkeÀ ueeskeÀe fÒe³e ueeskeÀkeÀuee Deens. ns ieeJe pel³eeb®ee Deef JeYeep³e Yeeie Deens.
³eeceO³es meble %eevesMJejeb®es HeþCe DeeefCe YeieJeÃerle®es l³eeb®es mHe<ìerkeÀjCe Deen s. Yeeª[ ³eeb®eer GlHeÊeer
meble SkeÀveeLeeletve Peeueer. MelekeÀeve gMelekesÀ, JekeÌle=lJe, mebieerle Deee fCe veeìkeÀeletve DeeO³eeeflcekeÀlesuee
®eeuevee osCes ns SkeÀ cenÊJee® es ceeO³ece yeveues Deens.

ieeWOeU : i e e W O e U I e e u e C e e N ³ e e Y e k e Ì l e e b v e e i e e W O e U e r c n C e l e e l e . i e e W O e U e r H e j M e g j e c e n e Y e i e J e e v e e f J e < C e t ® e e
DeJeleej Demeu³ee®es ceeveleele. Òee®eer ve oef#eCe Yeejleer³e ve=l³e, ieeWOe U ne ûeeceerCe Yeeieeleerue Hetp³e
osJeleeb®ee DeeefCe l³eeb®³ee YekeÌleer mebosMeeb®ee Hegjes ieeceer Gl¬eÀebleer neslee. i eeWOeU ns jecee³eCe DeeefCe
ceneYeejlee®³ee mebyeue DeeefCe ìgveìgvee meejK³e e JeeÐeeb®³ee meeLeer®³ee keÀLesle Deensle.

7.2.3 ueeskeÀ keÀues®es ÒekeÀej :
n s D e e H e u ³ e e u e e s k e À e b ® ³ e e p e e r J e v e e l eerue Decetle& Hewuetb®ee r DeefYeJ³ekeÌleer Deens. n e J e e j m e e e f H e { î e e
Deesueeb[le Deens DeeefCe l³ee®³ee keÀueekeÀ ejebÜejs peielees. MelekeÀebHetJeea®eer ueeskeÀkeÀues®eer mece=× HejbHeje ³ee
jep³ee®eer Deens. me¿eeêer HeJe&lejebieeb ®es DeeefoJeemeer, Heeueerleer ue ie[Jee[&®es ceeLesjeve efkebÀJee efHebiegueer®es
þekeÀj ³eemeejK³ee ceneje<ì^e®³ee efJeef JeOe DeeefoJeemeer peceeleeRveer Devesk eÀ keÀueelcekeÀ peerJeveebvee peerJeve
efoues Deens.

Jeejueer keÀuee : Jeejueer ner keÀuee GÊej me¿eeêer HeJe&lejebieeleerue DeeefoJeemeeR®eer efYeble HeWefìbie Deens. ³ee
keÀues®eer Giece ceneje<ì^ele Peeueer Demetve þeCe s efpeunîeele Demeuesu³ee [neCet, leueemejer, peJnej,
HeeueIej, ceesKee[e DeeefCe efJe¬eÀceie[ ³ e e D e e e f o J e e m e e R c e O ³ e s l e e r u e e s k e À e fÒe³e Deens. ³ee keÀuesle cegK³ele:
Jeleg&U, ef$ekeÀesCe DeeefCe ®eewjme ³ee YeewefceeflekeÀ vecegv ³eeb®ee JeeHej kesÀuee peelees. DeeefoJeemeeR®³ee efoJemee®es munotes.in

Page 111

111
keÀe³e& DeeefCe efoJemee®es keÀe³e& oMe&ef JeCeejs. ns ceb[U met³e& DeeefCe ®ebêe®es ÒeefleefveefOelJe keÀjles. ef$ekeÀesCe
HeJe&le DeeefCe veKeoej Je=#eebceOetve Iesleuee peelees. mkeÌJesDej H e e f J e $ e p e e i e e e f k e b À J ee peefceveer®ee legkeÀ[e
oMe&efJelees. efMekeÀej, ceemesceejer, Mesl eer, meCe DeeefCe ve=l³e ³eeb®³ee owvebe fove keÀecekeÀepe ef®e$eele efometve
³esleele.

efHebietueer ef®e$ekeÀLeer : e f m e b O e g o g i e e & l e e r u e k e g À [ e U peJeUerue efHebiegueer ieeJe® eer þkeÌkeÀj peceele 11 J³ee
MelekeÀeHeemetve efHebiegueer ef®e$ekeÀLee HeeUle Deens. ne SkeÀ DeveesKee ¬eÀce D eens DeeefCe ceneYeejle DeeefCe
jecee³eCeeb®³ee keÀLeebJej DeeO eeefjle Deens. ef®e$eeb®ee mebûen JeerCee, l e e U D e e e f C e n g [ g k e À m e e j K ³ e e o s M e e r
JeeÐee®ee JeeHej keÀ©ve HeejbH eeefjkeÀ mebieerleeÜejs meceefLe&le ieeC³eeb®³ ee ªHeele keÀLee meebie C³eemeeþer kesÀuee
peelees. ne keÀueeÒekeÀej Deepe peJe UpeJeU veeceMesDeebOe´ ÒeosMe DeeefCe keÀvee&ìkeÀ ele mLeueeblej kesÀues Deens.

efYeìdìer ef®e$e : efYeìdìer ef®e$e ner Heej bHeeefjkeÀ efYeble HeWefìbie Deens peer Iejs efkebÀJee cebefojeb®³ee efYebleeRJej
Oeeefce&keÀ Leerce oMe&efJeleele. HeejbHe eefjkeÀ efYeìdìe ef®e$e keÀueekeÀej De meuesues ceeLesjeve efkebÀJee cenelcee
mecegoe³e l³eeb®³ee Keefvepe-ef®eef$ele ef®e$eCeebmeeþer Òeefme× Deensle. He sefìbie®³ee ÒeYeeJe Jee{efJeC³eemeeþer
meesves DeeefCe ®eeboer®³ee ve #eeroej leb$ee®ee JeeHej kesÀ uee peelees. efYeleeroe³ekeÀ ef Yebleer DeeefCe íleeJejerue
veepetkeÀ DeeefCe iegbleeiegbl eer®³ee vecegv³eebcegUs keÀecee®ee Oeeefce&k eÀ meboYe& efometve ³eslees. ceneje<ì^ele
ceeLesefj³evme HeeueerpeJeUerue ieesJee[&ceO³es jenleele DeeefCe l ³e e b ® ³ e e i e C e i e e w j c e t l e e A ® ³ee ef®e$eebveer ®eebieueer
DeesUKeues peeles.

7.3 efve
c e n e j e < ì ^ j e p ³ e D e e e f L e & k e À , e f M e #eCe DeeefCe Deejesi³e #es$ee®³ee ¢< ìerves meJee&le efJekeÀefmele
jep³eebHewkeÀer SkeÀ Demeu³ee®es De e{Uues Deens. Flej jep³eeb®³ee leguev esle ³ee jep³ee®eer keÀeceefiejer
GuuesKeveer³eHeCes peemle Deens. ceneje<ì^eceO³es mece=× Y e e w i e e s e f u e k e À e f J e e f J e O e l e e Deens peer meeceeefpekeÀ,
Oeeefce&keÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe meebmke=Àefl ekeÀ peerJevee®³ee efJeefJeOe HewuetbJej Òeefleefyebefy ele keÀjles. DeeJneves Je
De[LeUs Demetvener, ceneje<ì^ DeeHeu³ee veeJeeHe³e¥le DeeefCe mece=× Jeejmee He³e¥l e meJe&®e yeeyeleerle ¢{
Deens.

7.4 meejebMe

c e n e j e < ì ^ n s v e e J e c e j e þ e r Yeeefceneve cnCepes `je<ì^' Deee fCe je<ì^ cnCepes `je<ì^'.

Ò e e ® e e r v e k e À e U e H e e m e t v e c e n e j e < ì ^ e u e e e f J e e f J e O e meÊeeOeerMeebveer Jes{e Ieeleuee neslee. meeleJeenve,
JeekeÀeìkeÀ, ®eeuegke̳e DeeefCe ³ eeoJe ³eebveer JesieJesieUîee keÀeUe le ceneje<ì^eJej jep³e kesÀues.

e f M e J e e p e e r Y e e s m e u e s , c e j e þ e ³ e e s ×e efkebÀie, cejeþe meece´ep³ee®es m e b m L e e H e k e À n e s l e s , l ³ e e b v e e r
ceesieueebMeer ³eg× kesÀues. efye´efìMe ebveer J³eeHeejer Je J³eeHeejer cnCetve Y eejleele ÒeJesMe kesÀuee DeeefCe nUtnUt ³ee munotes.in

Page 112

112
Yeeiee®ee ÒeMeemekeÀer³e leeyee Iesleuee. leLeeefHe, cejeþîeebveer je<ì^eceO³e s efye´efìMe jepeJeìeruee DeeJneve
osC³ee®es Oee[me oeKeJeues.

D e m H e = M ³ e l e e D e e e f C e m e l e e r ³ eemeejK³ee meeceeefpekeÀ mecem³eeb vee leeW[ osC³eemeeþer 19 J³ee
MelekeÀe®³ee ceneje<ì^eleerue meeceeefpekeÀ megOeej ®eUJeUer®ee ceeie& Jesmìve& Sp³egkesÀMeve DeB[
efHeÀuee@mee@HeÀerves ceeskeÀUe kesÀuee.

HeefM®ece YeejleeceO³es ceneje<ì^e® es ÒecegKe mLeeve Deens DeeefCe cegUele efJeefJeOelee Demeuesu³ee
Yeejleer³e ÜerHekeÀuHee®ee ceesþe Yeeie Deens. ceneje<ì^e®eer JewefMe<ìîe cnCepes leer yeng-Oeeefce&keÀ, yengYeeefDeeefCe yeng - JebMeer³e meceepe Deens. ceneje<ì^ ns Deme bK³e mebmke=Àleer®es efJeleU Ceejs Yeeb[s Deee fCe HejbHeje
DeeefCe DeeOegefvekeÀles®es HeefjHetCe& ef ceÞeCe Deens. ceneje<ì^ ner mebmke=Àleer DeeefCe HejbHeje, keÀuee Je nmlekeÀuee,
Oece& DeeefCe meCeeb®eer Yetceer Deens. jep³eeleerue mepeerJe mebmke=Àleer oM e&efJeCeejs ceneje<ì^eleerue ueeskeÀ meCe
DeeefCe YeJ³e GlmeJe efve³eefce leHeCes meepejs keÀjleele.

e f J e e f J e O e v e = l ³ e H e j b H e j e D e e e f C e Heì mebieerle jep³eeleerue mece=× Ye tlekeÀeUeyeÎue SkeÀ ceveesjbpekeÀ
Deble¢&<ìer Òeoeve keÀjles. ieeWOeU, ueeJeCeer, Yeeª[ DeeefCe HeesJee[e ³eemeejK³ee ueeskeÀmebieerleebceO³es
efJeefMe<ì ÒeosMeeleerue mebmke =Àleer®ee meceeJesMe Deens.

M e l e k e À e b H e t J e e a ® e e r u e e s k e À k e À u e s ® eer mece=× HejbHeje ³e e jep³ee®eer Deens. me¿e eêer HeJe&lejebieeb®es
DeeefoJeemeer, Heeueerleerue ie[Jee[&®es ceeLesjeve efkebÀJee efHebieg ueer®es þekeÀj ³eemeejK³ee ceneje<ì^e®³ee efJeefJeOe
DeeefoJeemeer peceeleeRveer DeveskeÀ keÀueelcek eÀ peerJeveebvee peerJe ve efoues Deens.

7.5 ÒeMve

1. ceneje<ì^ jep³ee®³ee SsefleneefmekeÀ HeeMJe&YetceerJej ®e®ee& keÀje.
2. `ceneje<ì^e®eer ÒeeosefMekeÀ efJe efJeOelee jep³eeuee SkeÀ JesieUe mJeeo osF&ue'. ®e®ee& keÀje.
3. ueeskeÀkeÀuee ÒekeÀej, GlmeJe, ve=l³e DeeefCe Oece& ³eeb ®³ee meboYee&le ceneje<ì^e®eer mebmke=Àleer leHeemetve
Hene.

7.6 meboYe&

 Maharashtra Ahead, vol. 5, Issue 02, February 2017
 https://dgipr.maharashtra.gov.in/UPLOAD/ELOKRAJYA/2017/02/82
03.pdf .
 https://shodhganga.inflib net.ac.in/bitstream/ 10603/135731/18/18_chap
ter%2011.pdf
 https://www.maharashtratourism.net/history.html


munotes.in

Page 113

113

8

ceneje<ì^eleerue He³e&ìve - DeLe&Meem$e DeeefCe meceepe,
KeeÐe mebmke=Àleer

IeìkeÀ j®evee :

8.0 GefÎ<ìs
8.1 ceneje<ì^ele He³e&ìve
8 . 1 . 1 H e ³ e & ì v e e ® e s H e À e ³ e o s
8 . 1 . 2 c e n e j e < ì ^ H e ³ e & ì v e O e e s j C e 2 0 1 6
8.1.3 ceneje<ì^eleerue He³e&ìve #ecelee
8 . 1 . 4 e f J e M e s < e H e ³ e & ì v e #es$es le³eej keÀjCes
8 . 1 . 5 Y e e f J e < ³ e e l e e r u e H e ³ e & ì v e e f J e k e À e m e
8.2 ceneje<ì^e®eer DeeefLe&k eÀ DeeefCe meesmee³eìer
8.3 ceneje<ì^e®eer KeeÐe mebmke=Àleer
8 . 3 . 1 Ò e o s M e e f v e n e ³ e K e e Ð e J e w e f M e < ì î e s
8.4 efve8.5 meejebMe
8.6 ÒeMve
8.7 meboYe&

8.0 GefÎ<ìs

 ceneje<ì^eleerue He³e&ìvee®³ee mebYeeJ³eles®es Hejer#eCe keÀjCes.
 ceneje<ì^e®eer DeLe&J³eJemLee, meceepe DeeefCe HeekeÀ mebmke=ÀleerMeer Deble¢&<ìer Òeoeve keÀjCes.

8.1 ceneje<ì^ele He³e&ìve
munotes.in

Page 114

114
i e s u ³ e e k e À e n e r o M e k e À e b l e Ò e J e e m e D e e e f C e H e ³ e & ì v e n e r meJee&le ieefleceeve, Deee fLe&keÀ DeeefCe meeceeefpekeÀ
Jee{er®eer ef¬eÀ³ee Deens. efJemeeJ³ee MelekeÀele DeYetleHet Je& Jee{ nesle Demeleevee He³e&ì ve ne peieeleerue meJee&le
ceesþe GÐeesie Peeuee Deens. He³e&ìve mebyebefOele ef¬eÀ³eekeÀueeHe mesJee DeLe&J³eJemLes®ee SkeÀ cegK³e DeeOeejmlebYe
Demetve keÀesìîeJeOeer ueeskeÀe bvee DeVeOeev³e DeeefCe je<ì^e r³e GlHeVeeuee neleYeej ueeJ elees. ns Jee{er®es Fbefpeve
DeeefCe DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es Òeleerke À cnCetve osKeerue ceeveues peeles. He ³e&ìve ne SkeÀ `Oetj jefnle GÐeesie'
cnCetve Òe#esefHele Deens DeeefCe Demes ceev eues peeles keÀer KeeCe, ue e@efiebie, GÐeesie efkebÀJe e Jev³epeerJeeb®ee MeeskeÀjC³eemeejK³ee efJekeÀemee®³ee mebYeeJ³e neveerkeÀejkeÀ ÒekeÀejebvee lees He³ee&³e Dee@HeÀj keÀjsue. SkeÀefJemeeJ³ee
MelekeÀe®³ee meg©Jeeleeruee 650 oMeue#e ueeskeÀ D eeblejje<ì^er³e ÒeJeeme ke ÀjCeej Demeu³ee®ee Deboepe
Deens. meve 2020 He³e&ble ner mebK³ ee 1600 oMeue#eentve DeefOekeÀ nesC³ee®ee r DeHes#ee Deens. He³e&ìveeuee
®eeuevee osC³eemeeþer Hee³eeYetle megefJeOeeb®ee meJee¥ieerCe efJekeÀeme DeeefCe `De¬esÀef[ye ue Fbef[³ee' ceesefncesÜejs
peeieeflekeÀ He³e&ìve vekeÀeMeeJej Yeejleeuee ³eesi³e ef þkeÀeCeer GYes keÀjCes ³eemeejK³ee He³e&ìveeuee ®eeuevee
osC³eemeeþer mejkeÀejves kesÀuesu³e e Òe³elveebmen efvekeÀeue Deelee u eeieuee Deens. He³e&ìvee®ee ì^W[
GlmeenJeOe&keÀ Deens. GefMej e meg© Peeuesueer Demetvener iesu³ee Hee®e JeJesieJeeve Deens. ceO³ece Jeiee&®eer Jee{leer Jee{, ef[mHeespesy eue GlHeVee®eer Jee{, megOeeefjle megefJeOee, Menjer
kegÀìgbefye³eebJejerue leeCe Deeef Ce He³e&ìvemLeUebMeer pees[uesueer pees[Ceer ³eecegUs ³ee iees<ìer®e s Þes³e efoues peeT
MekeÀles. He³e&ìkeÀeb®eer mebK³ee 25… He s#ee peemle Peeueer Deen s DeeefCe HejkeÀer³e ®eue ve efceUkeÀle 40… ves
Jee{ueer Deens. peeieeflekeÀ ÒeJeeme DeeefCe He³e&ìve HeefjJee{Ceejer He³e&ìve DeLe &J³eJemLee cnCetve mLee ve efoues Deens.

8.1.1 He³e&ìvee®es HeÀe³eos :
H e ³ e & ì v e e ® e e D e e e f L e & k e À D e e e f C e i e g C e k eÀ HeefjCeece Keeuee rueÒeceeCes Deens.
1. HejkeÀer³e ®eueve efveefce&leer
2. veeskeÀjer DeeefCe jespeieeje®³e e mebOeer efvecee&Ce keÀjCes
3. J³eeHeej DeeefCe JeeefCep³e De eefCe GÐeespekeÀlee GÊespeve
4. He³e&ìve DeeefCe He³e&ìve veme uesueer Hee³eeYetle megefJeOee
5. efJeMes6. keÀj cenmegueele Jee{, p³eecegUs mejkeÀejer Ke®e& peemle nesF&ue
7. iegCekeÀ HeefjCeeceeÜejs veJeer ve HewMee®es ke@ÀmekesÀ[eRie

He³e&ìvee®es HeÀe³eosMeerj HeefjCeece ue#eele IesTve ceneje<ì^ mejkeÀejves He³e &ìveeuee ÒeeOeev³e #es$e
cnCetve DeesUKeues Deens. Keemeieer #es$ee®eer iegbleJeCetke À He³e&ìve #es$eele DeekeÀef cnCetve ceneje<ì^ mejkeÀejves veJeer ve ceneje<ì^ He³e&ìve OeesjCe, 2016 meg© keÀjC³ee®ee ÒemleeJe þsJeuee
Deens. ³ee OeesjCee®es GefÎ<ì Deens keÀer ceneje<ì^ jep ³eele ÒeieleerMeerue, He³ee& JejCe-DevegketÀue DeeefCe
veeskeÀjer meceLe&keÀ FkeÀes -efmemìce le³eej keÀjCes.

8.1.2 ceneje<ì^ He³e&ìve OeesjCe 2016 :
c e n e j e < ì ^ M e e m e v e e v e s v e J e e r v e ceneje<ì^ He³e&ìve OeesjCe (2016) ÒemleeefJele kesÀues p³eeves
2006 ceO³es peenerj Peeuesu³ee ceneje<ì ^eleerue HetJeea®³ee He³e&ìve OeesjCe e®eer peeiee Iesleu eer. OeesjCee®es
þUkeÀ cegÎs Heg{erueÒeceeCes :
munotes.in

Page 115

115
1. He³e&ìveeuee ÒeeOeev³e #es$e cnCetve ceev³elee Ðee ke ÀejCe l³eele DeeefLe&keÀ efJekeÀemee®eer DeHeej #ecelee
Deens.
2. He³e&ìve DeeefCe l³eemebyebefOele GHe¬ eÀceeb®³ee ceeO³eceeletve peer[erHeer ceO³es JeeefJeeìe #es$ee®eer Jee{ meeO³e keÀje.
3. meve 2025 He³e¥le He³e&ìve #es$eele veJ³eeves 30,000 keÀesìeR®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjCeej Deens.
4. GÐeesie, Gpee& Je keÀeceieej efJeY eeiee®³ee 201 ®³ee Òeeslmeenve ³eespeves®³ ee He@kesÀpe ³eespevesMeer efkebÀJee
l³ee veblej®³ee keÀesCel³eener megOeejC eebMeer pees[Ceer keÀ©ve jep³eeleerue He³e&ìve ³egefveìdmeuee Òeeslmeenve
Ðee.
5. cegK³e OeesjCeelcekeÀ nmle#esHe DeesUKeues peeleele Deee fCe mebyebefOele nmle#esH eemeeþer Keeme Òeeslmeenve
efoues iesues Deens.
6. He³e&ìve Hee³eeYetle megefJeO eeb®es yeUkeÀìerkeÀjCe efJeMescee@[sue, efJeMes(keÀe@Heexjsì meeceeefpekeÀ GÊejoeef³elJ e) Fl³eeoeR®³ee ªHeele ³ee OeesjCee le HeefjYeeef
8.1.3 ceneje<ì^eleerue He³e&ìve #ecelee :
Y e e j l e e l e e r u e D e û e i e C ³ e J ³ e e J e m e e e f ³ e k e À D e e e f C e D e ewÐeesefiekeÀ jep³eebHewk eÀer SkeÀ Demeuesu³ee
ceneje<ì^eves jep³eeleerue DeeefLe&keÀ Jee{ermeeþer He³e&ìveeuee ceesþe p eesj efouee Deens. He³e&ìve DeeefCe
iegbleJeCetkeÀ Òeeslmeenve He@kesÀpe 1999 meeþ er®³ee 2002-2003 ®³ee DeLe&mebkeÀuHeele ceneje<ì^
mejkeÀejuee mebHeÊeer efvecee&Ce DeeefCe jespeieej efveefce&lee rmeeþer He³e&ìvee®³ee mebYeeJ³ eles®eer peeCeerJe Demeu³ee®es
mHe<ì mebkesÀle efoues Deensle. jep³eele ®eebieueer Meejeref jkeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeefLe &keÀ Hee³eeYetle megefJeOee
DeeefCe GÐeespekeÀeb®eer leguev esves YejHetj ÒeceeCeele DemeCes D eens. ns meJee&le DeewÐeesefie keÀ, ogmeN³ee ¬eÀceekeÀeb®es
MenjerkeÀjCe Peeues Demetve oj[esF& Gl HeVeevegmeej, Yeejleeleerue eflemejs Þ eerceble jep³e Deens. ueeskeÀmebK³ee
DeeefCe #es$ee®³ee yeeyeleerle ceneje<ì^ ns Yeejleeleerue eflemejs ceesþs jep³e Deen s. ns Yeejlee®³ee HeefM®ece
efkeÀveeN³eeJej 720 efkeÀ.ceer. Debl ejeJej Deens. SkeÀìe ueebyeue®ekeÀ efkeÀveejHeÆer, efnjJ³eeieej keÀeskeÀCe
ÒeosMe. HeefM®ece Ieeì DeeefCe me¿eeêer HeJe&lejebiesle Jemeuesues DeveskeÀ efnue mìsMeve DeeefCe DeLe& meoejefnle
DeeefCe Heeves ieUCeejer pebi eues Demeuesueer peuemeeþe D eensle. efJeoYee&le Ieveoeì pebieues Deensle Je DeveskeÀ
Jev³epeerJe DeYe³eejC³es Deeef Ce efvemeie& GÐeeves Deensle. DeMeeÒekeÀ ejs ceneje<ì^eleerue eflevner efJeYeeie
efmebne®ee He³e&ìve #ecelee osleele. Òee®eer ve iegbHeÀe®eer cebefojs, DeJ³ekeÌle mece gêefkeÀveejs, Òee®eerv e efkeÀuues DeeefCe
mceejkesÀ, DeefÜleer³e efnuemìsMevme, l eerLe&#es$e DeeefCe GlmeJe, keÀuee Deeef Ce mebmke=Àleer®³ee mece=× HejbHeje
³eemeejK³ee DemebK³e He³e&ìkeÀeb®³ee D eekeÀceneje<ì^ele Demegjef#ele Òe JeeM³eekeÀ[s yeHeÀe&®íeefole HeJe&le Jeie Ulee meJe& keÀener Deens, pes ’ceneje<ì^
Dece³ee&efole“ ns He³e&ìve Iees
 `Yeejle npeejes Kes[îeebceO³es jenlees' ns cnCeCes Deepen er veJeerve menñeeyoerceO³es ÒeemebefiekeÀ Deens.
YeejleeÒeceeCes®e ceneje<ì^elener ye jer®eMeer ieeJes DeeefCe ûeeceerCe Yeeieele jenCeeN³ee ueeskeÀmebK³es®es
YejerJe ÒeceeCe Deens. jep³eeleerue SketÀCe ue eskeÀmebK³esHewkeÀer 58… ueeskeÀmebK³ee 43,722
Kes[îeebceO³es jenles. jep³ee®³ee mebYeeJ³eles®ee efJe®eej keÀjlee ûeec eerCe He³e&ìve DeeefCe ke=ÀefHe³e&ìveeuee ®eeuevee efoueer peeT MekeÀles. munotes.in

Page 116

116
 ceneje<ì^ekeÀ[s ceesþîee mebK³esves efkeÀuues Deensle pes kesÀJeU l³eeb®³ee SsefleneefmekeÀ cenÊJe veJns lej
l³eeb®³ee mLeeHel³eMeem$eer³e Glke=À<ìlesmeeþer osKeerue cenÊJeHetCe& D e e n s l e . n s e f k e À u u e s Y e e j l e e r ³ e
HegjelelJe meJex#eCe DeeefCe jep³e Hegj elelJe Deveg¬eÀces mebjef #ele DeeefCe efJekeÀefmele kesÀues peeleerue.
 He³e&ìveemeeþer ceeefnleer leb$e%eevee®ee GHe³eesie Deee fCe l³eeÜejs He³e&ìve mebJeO e&veemeeþer JesyemeeFì /
Heesì&ue®ee ÒeYeeJeer GHe³eesie lemes®e Dee@veueeF&ve yegefkeb Àie keÀe³ee&efvJele keÀjCes.
 He³e&ìvee®es cenÊJe, He³e&ìve efve³eespeve lemes®e megj#ee DeeefCe He³ee&JejCeer³e p e e i e © k e À l e e ³ e e y e Î u e
ueeskeÀebceO³es peeie©keÀl ee efvecee&Ce keÀjCes.
 cetu³eebkeÀve DeeefCe efvekeÀeuee®es yepesefìbie 2005-2 006 DeeefLe&keÀ Jel³eeb®³ee ³eespeveeb®³ee HeefjCeeceeÜejs Òe l³eskeÀ efJeYeeiee®es cetu³eebkeÀve ke ÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© kesÀueer
Deens. kesÀJeU ³egefìefueìer Ke®e& keÀjC³eeSsJepeer KeN³ee DeLee&ves GH e³egkeÌlelee DeeefCe HebÀ[e®³ee
efvekeÀeueeJej Yej efouee peeF &ue. He³e&ìve ÒekeÀuHe meg© keÀjC³eeHetJ eea Meke̳elees DeY³ee me kesÀuee peeF&ue
l³ee³eesies ceesþîee ÒeceeCeele iegbleJeCetk eÀ DeeJeM³ekeÀ Demesue pesCeskeÀ©ve efve
³ee meJe& yeeyeeRÜejs osMeebleie&le le mes®e Deeblejje<ì^er³e ÒeJeeM³eebme eþerner He³e&ìkeÀeb®es DeekeÀjep³eele ceesþîee ÒeceeCeele Jee{C³ee®eer DeeMee J³ekeÌ le keÀjles. Òe³elve DeefOekeÀ ¢{ keÀjC³eemeeþer,
ceneje<ì^ He³e&ìve OeesjCe, 2016 ns 2015 Tour ®³ee je<ì^er³e He³e&ìve Oees jCeeMeer pees[ues iesues
Deens.

8.1.4 efJeMes v e J e e r v e H e ³ e & ì v e O e e s j C e e c e O ³ e s H e ³ e & ì v e c e b $ e e u e ³ eebleie&le keWÀêer³e efJeÊ eer³e mene³³e (meerSHeÀS)
³eespeveWleie&le DeeefLe&keÀ mene³³e keÀ© ve veJeerve efJeMes
efìkeÀeT He³e&ìve : M e e M J e l e H e ³ e & ì v e e ® ³ e e Ò e L e s u e e Ò e e s l m e e n v e o s C e s n s j e p ³ e e ® e s GefÎ<ì Deens; meJe&
He³e&ìve ef¬eÀ³ee pes keÀener ÒesjCee Deensle - megÆer, J³ eJemee³e, Oece&, meenme, HeefjFl³eeoer efmLejles®³ee J³eeK³esceO ³es yemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

ûeeceerCe He³e&ìve : j e p ³ e û e e c e e r C e H e ³ e & ì v e e Ü e j s H e ³ e & ì v e e ® e e r S k eÀ efJeue#eCe ceeefnleer osles. ûeeceerCe
He³e&ìveeuee ÒeeLeefcekeÀ He³e&ìve GlH eeove cnCetve Òeeslmeenve osCes ns ³e e OeesjCee®es GefÎ<ì Deens. l³ee®es
meeceeefpekeÀ-DeeefLe&keÀ HeÀe³eos ûeeceerCe YeeieeceO³es Deee fCe Deepetyeepet®³ee ÒeosMeel e pecee nesleerue. ³eecegUs
jep³eele meblegefuele DeeefCe otjieeceer Jee{ nesF&ue.

keÀejJeeb ìtefjPece : ceeieerue keÀener JemJeeleb$³e Òeoeve kesÀu³eecegUs keÀejJ eeb He³e&ìve ueeskeÀefÒe³e Peeues De ens. keÀejJeeb He³e&ìveemeeþer Keeme
yeveJeuesu³ee JeenveebceO³es ceveesjbpekeÀ Jeenves, ke@ÀcHeJesvme, ceesìj Iejs Fl ³eeoerb®ee meceeJesMe Demet MekeÀlees.

ef®e$eHeì He³e&ìve : c e g b y e F & n e e f ® e $ e H e ì , c e v e e s j b p e v e D e e e f C e osMee®eer He@ÀMeve jepeOeeveer Deens. ns ³ee
efJeYeeieemeeþer SkeÀ DeeoMe& iebleJ³emLeeve Òeoeve keÀjles. cegbyeF& efHeÀuce efmeìerceO ³es DeefmlelJeele Demeuesu³ee
Hee³eeYetle megefJeOeebyejesye j®e jep³eeleerue Flej Yeeieelee rue efHeÀuce mesìdme HeengC³e ebvee Deble¢&<ìer osleerue.
munotes.in

Page 117

117
Oeeefce&keÀ He³e&ìve : Deefpebþe DeeefCe Sueesje uesC³eebmeejK³ee leerLe &#es$eebmeeþer ceneje<ì^ Òeefme× Deens. pes
ÒeMeeble yeg× meefke&Àì, p³ee sefleefue¥ie, De<ìefJevee³ekeÀ D e e e f C e e f M e [ e a , H e b { j H e t j DeeefCe keÀesuneHetj ³esLeerue
Flej Òeefme× cebefoje®ee Yeeie Deensle. efJeHeCeve keÀjC³ee®³ee efJeefJeOe Òe ³elveebÜejs DeeefCe ìt j Dee@HejsìjÜejs
efJeMes
nsefjìspe ìgefjPece : ³ e g v e s m k e À e s ® ³ e e m e J e & p e e i e e f l e k e À J e e j m e e m L eUebvee meceefHe&le efJeHeCeve Jeeefnv³eebÜejs
HeoesVeleer efoueer peeF&ue, p³eele efveJe[keÀ #es$eebceO³es jes[ Mees me ceeefJe<ì Demesue. Ye ejleer³e HegjelelJe
meJex#eCe, jep³e HegjelelJe efJeYeeie, cegbyeF&®³ee nsefjìspe FceejleeRceOeerue meJe& mceejkesÀ jep³ee®³ee nsefjìspe
He³e&ìve #es$ee®ee Yeeie Demeleerue.

yeer®e He³e&ìve : He³e&ìve efJeYeeie ceneje<ì^ efke ÀveeN³eeJejerue efkeÀveejHeÆermeeþer ÒeefleyebefOele Je HejJeeveieer
Demeuesu³ee keÀeceeb®eer efJemle=le ³eeo er le³eej keÀjsue. otjmeb®e ej efJeYeeie ceneje<ì^eleer ue mecegê efkeÀveeN³eeJej
He³ee&JejCeHetjkeÀ leelHegjl³ee yeebOekeÀeceebvee efJeMesmeerDeejPes[ (keÀesmìue jsi³eguesìjer Pees ve) DeveªHe DemeCes DeeJeM³ekeÀ Deens.

HeekeÀke=Àleer He³e&ìve : efJeoYe&, ceeueJeCe, keÀeskeÀCe, keÀesuneHetj, cegbyeF&®es HeL³ e DeVe Fl³eeoer jep³eebceOetve
jep³eele efJemle=le ÒeceeCeele KeeÐeHeoeL e& Deensle. otjmeb®eej efJeYeeie jep³eeleerue efJe MesGlmeJeebvee Òeeslmeenve osF&ue. ³ee LeerceÜejs ns JeeFve He³e&ìveeme Òeeslmeenve osF&ue.

meenmeer He³e&ìve : m e e n m e e r H e ³ e & ì v e n e H e ³ e & ì v e # e s $ e e l e Jee{Ceeje efJeYeeie Deens. ³ee efJeYeeieeleerue
He³e&ìkeÀ DeveskeÀoe DeHeJeeo elcekeÀ DeeefCe Demmeue DevegY eJe Iesleele. jep³eele DeMeer DeveskeÀ iebleJ³emLeeves
Deensle peer HeJe&leejesnCe ì^sefkebÀie, v e o e r j e e q H e Ì ì b i e m e e þ e r m e e n m e e r e f ¬eÀ³ee cnCetve ceeie& GHeueyOe keÀ©
MekeÀleele.

efvemeie& He³e&ìve : otjmeb®eej efJeYeeie efvemeie& He³e&ìve Peesve le³eej keÀjsue DeeefCe ue ef#³ele Òes#ekeÀebHe³e¥le
l³ee®ee Òe®eej keÀjsue. efn®ekeÀeRie, pe bieue meHeÀejer, ves®ej ì^sume, ye[& Je sef®ebie, yeuetve meHeÀejer Fl³eeoer
GHe¬eÀce neleer IesC³eele ³esleerue. je p³eYejeleerue efJeefMe<ì efJeYeeie peme s keÀer cesUIeeì, lee[esyee DeeefCe HeW®e
Jev³epeerJe DeYe³eejC³e efvemeie& He³e&ìv eemeeþer efveefM®ele kesÀues peeleerue.

8.1.5 YeefJe<³eeleerue He³e&ìve efJekeÀeme :
c e n e j e < ì ^ e l e H e ³ e & ì v e J e e { e r m e e þ e r DeeefCe efJekeÀemeeme peyeeyeoej DemeCeejer ÒeeLeefcek eÀ mejkeÀejer
Spevmeer ner ceneje<ì^ ìgefjPece [sJn ueHeceWì keÀe@HeexjsMeve (Sceìer[er meer) Deens. jep³eeleerue He³e&ìve
GÐeesieeuee ®eeuevee osC³eemeeþer Sceì er[ermeer meg© Peeuesu³ ee Jeceneje<ì^euee peeieeflekeÀ mlejeJejeru e peeieeflekeÀ He³e&ìvemLeU cnCetve yeepeejHesþ GHeueyOe keÀ©ve osCes,
l³eeÜejs jespeieej efveefce&leer DeeefCe He³e&ìveeÜejs Gl HeeokeÀlee Jee{efJeCes ³eemeeþ er Sceìer[ermeer leHexÀ
`ceneje<ì^ Dece³ee&efole' Hegj mkeÀejÒeeHle HeoesVeleer ceesne rce le³eej kesÀueer iesueer Deens. jep³eeleerue Dece³ee&o
mebYeeJ³elesJej ÒekeÀeMe ìekeÀC³ee®es GefÎ<ì Deens. Sceìer[ermeer®³ee He³e&ìveemeeþer Demeuesu³ee yepesì
DeeGìuesìceO³es ceeieerue yepes쮳ee leguevesle oneHeì Jee{ Peeueer De ens. l³ee®es meO³ee®es yepesì 101
keÀesìer ªHe³es Deens. uesC³eeb®³ee pe erCeex×ejemeeþer, efJeoYee&le Jev³epeerJe DeeefCe He³ee& JejCeer³e GHe¬eÀce meg© munotes.in

Page 118

118
keÀjC³eemeeþer DeeefCe Òeefme×er DeeefCe peeefnjele keÀe³ee&meeþer iesu³ee ke Àener Jemeele Heìerves Jee{ efometve ³esles.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) He³e&ìve GÐeesiee®ee ceneje<ì^ euee keÀmee He Àe³eoe neslees?








8.2 ceneje<ì^e®eer DeeefLe&k eÀ DeeefCe meesmee³eìer

c e n e j e < ì ^ Y e e j l e e ® ³ e e H e e f M ® e c e Y e eieele Jemeuesues Deens. DeeOegef vekeÀ Hee³eeYetle megefJeOeebveer
meceLeeale YejYejeìer®eer DeLe&J³eJemL ee Demeuesues ns meJee&le efJekeÀe fmele DeeefCe Þeerceble jep³e Deens.
2003-04 ceO³es ceneje<ì^ ns 35.29 Deype DecesefjkeÀv e [e@ueme¥Hes#ee peemle jep³e GlHeVe efkebÀJee
vesì mìsì [escesefmìkeÀ Òee@[keÌì (SveSme[erHeer) Demeuesueer meJee&le c e e s þ e r D e L e & J ³ e J e m L e e D e m e u e s u e e r
Yeejlee®eer DeeefLe&keÀ efkeÀuuee Deens; 2015-16 ceO³es ns 263.6 Deype DecesefjkeÀve [e@ueme& FlekesÀ
(meerSpeerDeej) ®e¬eÀJ ee{ JeeefceO³es jep³ee®³ee mekeÀue jep³e Iejiegl eer GlHeeoveeHewkeÀer 2 ìkeÌkesÀ (peerS me[erHeer) ³eesieoeve efoues. Lesì
HejosMeer iegbleJeCetkeÀer®ee ÒeJeenner ce neje<ì^e®³ee vesle=lJeele Deens. 2016 ceO³es osMeeuee efceUeuesu³ee meJe&
SHeÀ[erDee³eHewkeÀer ceneje<ì^e®ee Jeeìe 46 ìkeÌkesÀ FlekeÀe Deens. efjDeue Fmìsì DeeefCe Hee³eeY etle megefJeOee,
mebieCekeÀ ne[&JesDej Je mee@HeÌìJesDej, ì s e f u e k e À e @ c e , m e s J e e , c e e s ì e j J e e n v e s D e e e f C e Deew#es$eeleerue Deensle.

1 9 7 0 ® ³ e e D e e e f L e & k e À O e e s j C e e b c e g U s j e p ³ e e ® ³ e e D e L e &J³eJemLee Je Hee³eeYetle megefJeOeebvee yejer®e
ieleer efceUeueer. leb$e%eevee®³ee GV eleerkeÀjCeeÜejs, iegbleJeCetkeÀer®eer me bOeer DeesUKeCes, ûeeceerCe Yeeieele
DeewÐeesefiekeÀerkeÀjCe, meb³egkeÌle GÐece DeeefCe ìe³e-D eHe Fl³eeoeRÜejs ns meceef Le&le Deens. osMeeleerue
Dee@ìesceesyeeF&ue GlHeeoveele jep³ee®es ³eesieoeve 35 ìkeÌkesÀ Deens. ceneje<ì^e®eer jepeOeeveer cegbyeF& ner
DeveskeÀ DeeefLe&keÀ yeBefkebÀie DeeefCe efJeÊeer³e mebmLeebveer Me njeleerue De·s GYeeju³eeceg Us DeeefLe&keÀ keWÀêele
ªHeeblej Peeues Deens. HegCes ns Mew# eefCekeÀ keWÀê cnCetve DeesUKeues peeles. Dee³eìer DeeefCe FueskeÌì^e@efvekeÌme
DeeefCe (yeerHeerDees) J³eJemee³e Òeef¬e À³ee DeeTìmeesefme¥ie GÐeesieebveer Deef uekeÀ[®³ee Je®eeuevee efoueer Deens. cegbyeF& mìe@ke À SkeÌme®eWpe, Yeejleeleer ue meJee&le ceesþe Deeef Ce DeeefMe³ee Keb[eleerue
meJee&le pegvee mìe@keÀ SkeÌme®eWpe cegby eF&le Deens. ceneje<ì^, HegCes, cegbyeF &, veeefMekeÀ, Deewjbieeyeeo DeeefCe
keÀesuneHegjele mee@HeÌìJesDej Heeke&À Demetve ogmeN³ee ¬e ÀceebkeÀe®es mee@HeÌìJesDej ef ve³ee&le kesÀues peeles.

osMee®es DeeefLe&keÀ keWÀê : cegbyeF& ner osMee®eer DeeefLe&keÀ jepeOeeveer ceeveueer peeles. cegbyeF&le jmee³eve GÐeesie,
keÀeHetme GÐeesie, GlHeeove, Jeerpe, efJeÐegle ³eb$eCee, JeenletkeÀ GHekeÀ jCes ³eemeejK³ee GÐeesieeb®es ÒeceeCe munotes.in

Page 119

119
Deens. ceesþîee ÒeceeCeele GÐeesieebyejesyej®e neleceei e, Gpee&, jbiejbieesìer DeeefCe cegêCe, ueesnej,
megleejkeÀece, efJeìe DeeefCe ìeFue GlHeeove Demes keÀene r ueIeg GÐeesie Deensle.

c e g b y e F & l e y e j e r ® e e f H e À u c e , ì s e f ueefJnpeve DeeefCe c³egefPekeÀ mìge f[Dees DeeefCe Òee@[keÌMeve neTme
Deensle. SHeÀìerDee³eDee³e - efHeÀuce DeBC[ ìsefueefJnpeve Fefvmììîetì De e@HeÀ Fbef[³ee (HegCes) ner SkeÀ
MeeUe Demetve ef®e$eHeì efveefce&leer Je keÀewlegkeÀe®es me Je& ÒekeÀej efMekeÀJeleele. Ye ejleeleerue ef®e$eHeì GÐeesie
peieeleerue ogmeN³ee ¬eÀceebkeÀe®ee meJee&le JesieJeeve GÐ eesie Deens pees ojJeDeens.

ke=ÀFlej J³eJemee³eele iegbleues Deensle pes DeÒel³e#eefjl³ee MesleerMeer mebyebefOele Deensle. Deebyee, êe#es, kesÀUer,
meb$eer, ient, leebotU, pJeejer , yeepejer DeeefCe [eUer ner ³ee ÒeosMeeleerue cegK³e DeVe efHekesÀ Deensle. veieoer
efHekeÀebceO³es YegF&cetie, keÀeHetme, Tme, nUo DeeefCe lebyeeKet® ee meceeJesMe Deens. Sk etÀCe efmeb®eveeKeeueerue
#es$e HeerkeÀ ueeieJe[ermeeþer JeeH ejC³eele Deeues Demetve les 33,500 ® eewjme efkeÀueesceerìj Deens. meve
2015-2016 ceO³es ceneje<ì^ ne Tme D eeefCe keÀeHemee®ee GlHeeokeÀ osM eebHewkeÀer SkeÀ D e e n s . m e v e
2016-2017 ®³ee DeLe&mebkeÀuHeeleerue le jlegoervegmeej, jep³e mejkeÀej®es keÀeHetme GlHeeokeÀ #es$eele
veJeerve keÀeHe[ ³egefveì mL eeHeC³ee®es ue#³e Deens.

GÐeesie : je<ì^er³e DeLe&J³eJemLesceO³es 23 ìkeÌkesÀ Jeeìe Demeuesues ceneje<ì^ ns Yeejleeleerue meJee&efOekeÀ
DeewÐeesefiekeÀ jep³e Deens. ceneje<ì^eleerue meeKej GÐ eesie SkeÀ menkeÀejer Deens. JeñeesÐeesiee®ee jep³ee®ee
ÒeoerIe& Fefleneme Deens. kegÀkeÌkeg ÀìHeeueve efJekeÀeme, ogiOeefJekeÀeme, jmee³eve Je mebyebefOele GlHeeovess,
FuesefkeÌì^keÀue Je efyeiej Fu esefkeÌì^keÀue ceefMevejer, Hesì ^esefue³ece DeeefCe mebyebefOele GlHeeoves ner ceneje<ì^eleerue
ÒecegKe GÐeesie Deensle. Deewjbieeyeeo D eeefCe HegCes Jeenve IeìkeÀebmeeþer De esUKeues peeleele. keÀesuneHegjeleerue
®eHHeue, DekeÀesu³eeleerue keÀeHetme ef ye³eeCes, DeewjbieeyeeoceOeerue HeÀecee&m³ egefìkeÀume, ceeuesieeJe, efYeJeb[er
DeeefCe veeieHetjceOeerue Gpee& GÐeesieeb®es ³ eesieoeve DeewÐeesefieke À #es$eele Deens.

Hee³eeYetle megefJeOee : jep³ee®³ee DeeefLe&keÀ Hee³eeYetle megefJeOeebc eO³es efJeceeveleU, jmles, jsuJes, Jeerpe,
otjmeb®eej DeeefCe yebo js Deensle. ceneje<ì^eceO³es ®e ej Deeblejje<ì^er³e DeeefCe meel e osMeebleie&le efJeceeveleU
Deensle, 2 ceesþer Je 53 íesìer yebojs, SkeÀ efJe keÀefmele JeerpeHegjJeþe û eer[ ns meJe& jep³ee®³ee
DeLe&J³eJemLesuee ®eeuevee osCeejs Deen sle. meeceeefpekeÀ Hee³eeYetle megefJeO eebceO³es efMe#eCe DeeefCe ÒeefMe#eCe,
Deejesi³e mesJee DeeefCe He³e&ìve ³eeb®ee meceeJesMe Deens. ns jep³e Ssefleneef mekeÀ, vewmeefie&keÀ DeeefCe meebmke=ÀeflekeÀ
JeejMeeves mece=× Deens, pes ceneje<ì^ euee He³e&ìveemeeþer ceesþer #ecelee os les. Deefpebþe, Su eesje, SefueHebÀìe
³esLeerue Òee®eerve uesC³ee, DemebK³e ef keÀuues, efnue mìsMeve, O eeefce&keÀ He³e&ìve, mecegêef keÀveejs lemes®e meenmeer
He³e&ìve ³ee jep³eemeeþer YejerJe DeeefLe&keÀ Guee{eue Ie[Jetve DeeCeleele.

8.3 ceneje<ì^e®eer KeeÐe mebmke=Àleer

c e n e j e < ì ^ j e p ³ e v e w m e e f i e & k e À m e b m e e O e v e s D e eefCe efvemeiee&®³ee YejHetj ÒeceeCeele Deens.
GDeeefCe keÀener keÀesj[s #es$e Demeuesues ns JewefJeO³eHetCe& YeewieesefuekeÀ nJeeceeve Deens. ner He³ee&JejCeer ³e efJeefJeOele e munotes.in

Page 120

120
jep³eele efJeefJeOe efHekesÀ, HeÀUs DeeefCe Yeep³eebvee DeeO eej osles. ceneje<ì^e®es DeVe ns l³ee®e JesUer megiebOe,
®eJe DeeefCe jbieeves H eefjHetCe& Deens. JewefJeO³eHetCe& Yetieesue meJe& ÒekeÀej®³ee MeekeÀ enejer DeeefCe ceebmeenejemeeþer
efJemle=le GHeueyOe Deens. ceneje<ì^el e Hee®e ÒeosMeeb®ee meceeJesMe Deens pes KeeÐeHeoeLee¥vee DeeJeM³ekeÀ mJeeo
osleele; keÀeskeÀCe, HeefM®ece ceneje<ì^ , KeeveosMe, efJeoYe& Deee fCe cejeþJee[e. ÒeosMee®es ÒeecegK³eeves ke=ÀGlHeVe ns Òel³eskeÀ ÒeosMee® es KeeÐeHeoeLe& þjJeles. efkeÀveeN³eeJejeru e efmebOegogie& efpeunîeeleerue ceeueJeCeer
KeeÐeHeoeLe& DeeefCe veei eHetj efpeunîeeleerue meeDeespeer HeekeÀke=Àleer DeMeer keÀener mLeeefvekeÀ ÒekeÀej Deensle.

8.3.1 ÒeosMeefvene³e KeeÐe JewefMe<ìîes :
De) keÀeskeÀCe : cegbyeF& ceneje<ì^e®eer jepeOeevee r Je þeCes, HeeueIej, je³eie[, jlveeefiejer Je efmebOegogie& ³ee
efkeÀveejHeÆer®³ee Hee®e efpeunîeebmen, ke ÀeskeÀCe ÒeosMe Deens. ³ee Yeelee®es Gl Heeove efJeefJeOe ÒekeÀej®es Deens.
pemes keÀer leebotU efJeMesDeebyee, pe@keÀÖetÀì, keÀepet, megHeejer DeeefCe veejU. ceemes ceejer ns mebHetCe& keÀeskeÀCe efkeÀveejHeÆerJej jespeerjesìer
efceUefJeC³ee®es cenÊJee®es meeOeve Deens. leebotU ns efke ÀveejHeÆer®³ee keÀeskeÀCe Yeei eeleerue ueeskeÀeb®es cegK³e
DeVe Deens. veejUe®³ee Pee[e®eer efJe Heguelee Demeu³eecegUs Deesues veej U DeeefCe veejUe®e s otOe yeN³ee®e
HeoeLee&ceO³es JeeHejues peeles. leeb oUe®³ee mLeeefvekeÀ peeleeRceO³es Heef M®ece ceneje<ì^eleerue megJeeefmekeÀ
Debyesceesnj®ee meceeJesMe Deens. Meek eÀenejer ueeskeÀebvee ns JejCe Yeele cn Cetve efoues peeles, (JeeHeÀJeuesues
leebotU meeO³ee [eUermen leebotU Deeef Ce efuebyee®ee jme, ceerþ DeeefCe le tHe efoues peeles ) Keeme Òemebieer
cemeeuesYeele (leebotU DeeefCe Yeep³eeb ®es cemeeuesoej cemeeues) efoues peel es. keÀeskeÀce®ee GHe³eesie ®egvee,
efJnvesiej efkebÀJee ef®eb®esSsJepeer m ee@efjbie Spebì cnCetve kesÀuee peelees. GkeÀ[er®es ceesokeÀ (veejU Je ietU,
Jesue®eer HeeJe[j Demeuesues Yeele efMepeJeuesues), Jeeuee® eer GmeU (pee[ ûesJnerceO³es ye´e@[ ceCeer), Yejuesueer
Jeebieer (Yejuesueer Jeebieer), keÀepe t®eer GmeU (pee[ ûesJnerceO³es keÀesJeU îee keÀepet), HetjCe HeesUer, IeeJeCes
([esmee ÒekeÀej) keÀeskeÀCeeleerue Deensle.

c e e b m e e n e j e r u e e s k e À e f Ò e ³ e H e o e L e & cnCepes keÀUJeCe (efHeÀMe keÀjer ), leUuesueer ceemes, keÀesUbyeer
cemeeuee (keÀesUbyeer cemeeuee), KeskeÀ[e (¬e@Àye cemeeuee) DeeefCe megkeÀì, m ees[s DeeefCe peJeUe DeMee mebgiebOeer
ceemes. ceneje<ì^eleerue DeeefoJ eemeer meceepe pemes keÀer Deei ejer, keÀesUer ueeskeÀeb®es mJele:®es SkeÀ JesieUs KeeÐe
Deens. oef#eCe keÀeskeÀCeele, ceeueJeCe peJeU ceeueJeCeer HeekeÀke=Àleer Deens p³eeceO³es ÒeecegK³eeves ceebmeenejer
Yee[îeeb®ee meceeJesMe Deens, pemes keÀer efìKeuee (cemeeuesoej ceemes Oe tmej), keÀeWye[er Je[s (efceefÞele
yeepejerHeemetve yeveJeuesu³ee Keesue leUuesu³ee Hegjer) DeeefCe ef®ekeÀve ke Àjermen Keeuues peel es. keÀeskeÀCeele
ceebmeenej Yee[îeeves meesuekeÀ{er (pesJeCee®³ee ketÀuej veblej ue eskeÀefÒe³e) efoues peeles.

ye) HeefM®ece ceneje<ì^ ([skeÌkeÀve Heþej) : [skeÌkeÀve Heþej ÒeosMeele He gCes, Denceoveiej, meeleeje,
meebieueer, meesueeHetj DeeefCe keÀesuneHetj efpeunîeeb® ee meceeJesMe Deens. ³ee Òe osMeele keÀeUîee HeeC³eeleerue
ceeleer mece=× Demeuesues cewoeveer Òe osMe Deensle. [skeÌkeÀve Heþej®eer ce gK³e Oeev³es pJeejer D e e e f C e y e e p e j e r
nesleer. keÀesj[s Je ogDeeefCe yeìeìs ³eemen ogOee®es cegyeuek eÀ GlHeeove Deens. [skeÌkeÀve Heþej (osMe) ³esLes HeejbHeeefjkeÀ cegK³e
cnCepes YeekeÀjer (yeepejer efkebÀJee leebotU yeveJeuesues YeekeÀjer), cem eeuesoej efMepeJeuesu³ee Yeep³ee, [eU
DeeefCe leebotU cnCetve DeesUKeueer p eeles. YesU, efcemeU, keÀeì Je[e, efHe þues YeekeÀjer DeeefCe LeeueerHeerþ
Demes ueeskeÀefÒe³e HeoeLe& ³e e Yeeieeleerue Deensle. keÀesuneHegjer leeb ye[e (Heeb{je) DeeefC e Heeb{je (Heeb{je)
ceìCe jme ns ueeskeÀefÒe³e ceebmeenej Deens DeeefCe YeekeÀjeryejes yej Keeuues peeles. munotes.in

Page 121

121

keÀ) cejeþJee[e ÒeosMe : cejeþJee[îeele Deewjbieeyeeo, ueeletj, Gmceeveeyeeo, peeuevee, yeer[, HejYeCeer
DeeefCe veebos[ ³ee meele efpeunîeeb®ee meceeJesMe Deen s. cejeþe meece´ep³ee®ee Go³e nesC³eeDeeOeer ne ÒeosMe
cegK³elJes cegefmueceeb®³ee DebceueeKeeueer neslee DeeefCe De Mee ÒekeÀejs l³eeb®es KeeÐeHeoeLe& ceesieueeF&®ee ÒeYeeJe
Òeefleefyebefyele keÀjleele. efye³ee&Ceer DeeefCe HegueeJe ³eemeeþer cejeþJee[e uees keÀefÒe³e Deens. oesvner meerceeJeleea
jep³es DeebOe´ ÒeosMe DeeefCe ke Àvee&ìkeÀ®³ee HeekeÀke=ÀleeRveerner cejeþJee[ e ÒeosMeeleerue DeVeeJ ej HeefjCeece kesÀuee
Deens.

Ke) KeeveosMe ÒeosMe : KeeveosMeele veeefMekeÀ, pe UieeJe, OegUs DeeefCe vebogj yeej ³ee ®eej efpeunîeeb®ee
meceeJesMe Deens. otOe DeeefCe Tme, Me WieoeCes DeeefCe Jeebi³eeb®es GlHeeove ³eeefMeJee³e êe#es DeeefCe kesÀUer ³ee
ÒeosMeeleerue meJee&efOekeÀ uees keÀefÒe³e GlHeeoves Deensle. KeeveosMeeleerue ueeskeÀefÒe³e MeekeÀenejer HeoeLe& cnCepes
MesJe Yeepeer, Jeei³eeb®es Yejerle (mc eeskeÌ[, cemeeuesoej ce@Me Jeebies), Keev eosMe efKe®e[er, ieesu³ee®eer Yeepeer
DeeefCe ieguee®eer Hegjer (iees[ Hegjer ), ceebmeenejer ueeskeÀe fÒe³e HeoeLe& cnCepes Keev eosMeer keÀuee (keÀeUe)
cemeeuee ef®ekeÀve efke bÀJee ceìCe keÀjer.

ie) efJeoYe& ÒeosMe : yegue{eCee, JeeefMece, efnbieesue er, DekeÀesuee, DecejeJeleer, v eeieHetj, ³eJeleceeU, JeOee&,
Yeb[eje, ieeWefo³ee DeeefCe ie[ef®ejesue er ns 13 efpeuns efJeoYee&le Deensl e. ³ee ÒeosMee®³ee HeekeÀke=Àleeruee
JeNne[er HeekeÀke=Àleer Demes mebyeesOeues peeles. ns cemeeu es, keÀesj[s veejU DeeefCe yesmev e®ee JeeHej cegK³e IeìkeÀ
cnCetve keÀjles. meJee&le ueeskeÀefÒe³e mee@peer ef[Me cnCe pes JeNne[er jemee pees cemeeu ee ef®ekeÀve efkebÀJee pee[
ûesJner (jmee) ceO³es ceìve Deens. Heeìes[er jemee Yeepeer, keÀu³eeCeer YeekeÀjer, Je[e Yeeì DeeefCe JeNne[er
Les®ee ³ee ÒeosMee®ee cegK³e Deenej Deens. efJeoYee&le veejU, veejUe®e e JeeHej ojjespe®³ee le³eejerle kesÀuee
peelees. Hejbleg keÀesj[er veejU DeeefCe MeWieoeCes ef[MeceO³es JeeHejleele.

DeeHeueer Òeiel eer leHeemee
1) keÀener ceneje<ì^er³eve He oeLee¥®eer veeJes Ðee.








2) ceneje<ì^ ns DeeefLe&keÀ keWÀê Deens. DeeHeCe ³ee efJeOeeveeM eer mencele Deenele?






munotes.in

Page 122

122

8.4 efve
c e e v e J e e r e f J e k e À e m e D e e e f C e c e e v e J e e r k e À u H e v e s ® ³ e e e f J e e f J e O e # e s $ e e l e H e e f j H e t C e & l e s v e s DeeefCe ueeefuel³eves
ceneje<ì^eves `cene' efkebÀJee ceneve Meyo ne Meyo He efjHetCe& kesÀuee Deens. efme vescee, keÀuee mebieerle les
veeìîeie=neHe³e¥le DeveskeÀ mepe&veMeer ue #es$eele l³eeves DeeHeues Heje¬e Àce efme× kesÀues Deensle. Yeejlee®eer
J³eeHeejer jepeOeeveer cegbyeF&®eer mJel e:®eer ®eJe DeeefCe DeLe&J³eJemLesu ee neleYeej Deens. DeLe&J³eJemLee,
meceepe, KeeÐemebmke=Àleer DeeefCe uees keÀkeÀuee ³ee meJee¥men jep³ee®³ee meebmk e=ÀeflekeÀ mece=×ercegUs jep³eeleerue
He³e&ìveeuee neleYeej ueeieuee Deens.

8.5 meejebMe

Y e e j l e e l e e r u e S k e À Ò e c e g K e J ³ e e J e m e e e f ³ e k e À D e e e f C e D e e w Ð e e s e f i e k e À j e p ³ e D e m e u e s u ³ e e c e n e j e < ì ^ e v e s
jep³eeleerue DeeefLe&keÀ Jee{ ermeeþer He³e&ìveeuee ceesþe peesj efouee Deens.

`ceneje<ì^ Dece³ee&efole' ³ee Hegjmk eÀejÒeeHle HeoesVeleer ceesefnces®eer GYeejCeer Sceìer[ermeerves kesÀueer
Demetve ³ee GÎsMeeves jep³eeleerue Dece³ee&oe mebYeeJ³elesJej ÒekeÀeMe ìekeÀCes Deens.

osMee®eer DeeefLe&keÀ jepeOeeveer cnCetve ceneje<ì ^e®eer DeesUKe Deens. ce gK³e ÒeJeen Heg{erue
#es$eebceOetve Deens. efjDeue Fmìsì DeeefCe Hee³eeYetle megefJeO ee, mebieCekeÀ ne[&JesDej DeeefCe mee@HeÌìJesDej,
otjmeb®eej, mesJee, ceesìej Jeenves DeeefCe Deew
c e n e j e < ì ^ n s D e m e b K ³ e m e b m k e = À l e e R ®es efJeleUCeejs Yeeb[s DeeefCe HejbHeje Deeef Ce DeeOegefvekeÀles®es
HeefjHetCe& efceÞeCe Deens.

ceneje<ì^eleerue ueeskeÀebceO³es meCe DeeefCe YeJ³e Gl meJe efve³eefcele Demel eele. ieCesMe ®elegLeea,
ieg{er Hee[Jee DeMee keÀener GlmeJe cnCepes jep³ee®³ee ueebyeer DeeefCe ªboerHe³e¥le Hemejuesues.

i e e W O e U , u e e J e C e e r , Y e e ª [ DeeefCe HeesJee[e ³eebmeejK³ee ueeskeÀmebie erleebceO³es efJeef Me<ì ÒeosMeeleerue
mebmke=Àleer®ee meceeJesMe Deens.

MelekeÀevegMelekesÀ pegveer DeeefCe Jeejueer keÀues®³ee Hegve©ppeerJevee® ³ee efJeefJeOe ìHH³eeletve peieCeejer
ueeskeÀkeÀues®eer mece=× H ejbHeje ceneje<ì^ele Deens.

c e n e j e < ì ^ e ® e e r H e ³ e e & J e j C e e r ³ e e f J e efJeOelee jep³eele efJeefJeOe efHeke sÀ, HeÀUs DeeefCe Yeep³eebvee DeeOeej
osles. DeVe l³ee®e JesUer me gbieOe, ®eJe DeeefCe jbieeves HeefjHetCe& Deens ns HegjeCecel eJeeoer Deens. efJeefJeOe
#es$eebleerue HeekeÀke=Àleer; keÀeskeÀCe , [skeÌkeÀve Heþej, cejeþJee[s, Keeveo sMe DeeefCe efJeoYe& Feflenemee®³ee
DeeefCe nJeeceeveeuee efJeue#eCe Deensle.

munotes.in

Page 123

123
8.6 ÒeMve

1. ceneje<ì^eleerue veJeerve He³e&ìve OeesjCee®³ee meboYee&le ceneje<ì^elee rue He³e&ìvee®³ee ®e®ee& keÀje.
2. ceneje<ì^eleerue He³e&ìve #es$ee®³ee Je wefMe<ìîeebefJe3. ceneje<ì^e®³ee DeLe&J³eJemLes®eer Je mece epee®eer JewefMe<ìîes leHeemetve Hene.
4. ceneje<ì^e®³ee mebmke=Àleerle DeVeemee þer, meCe-GlmeJeeb®³ee Deee fCe ueeskeÀkeÀueeb®³ee meboYee&le efJemle=le
meebiee.

8.7 meboYe&

 Maharashtra Ahead, Vol.5, Issues 02, February 2017.
 Maharashtra Development Report (2007) : Planning Commission
 https://travelfreak.me/2014/07/07 /food-culture-of-maharashtra/
 https://www.mapsofindia.com/m aps/maharashtra/economy-and-
infrastructure.html
 Tourism Policy of Maharashtra, 2006, Government of Maharashtra,
Department of Tourism and Cultural Affairs.
 http”//www.indiaenvironmentporta l.org.in/files/file/mtdc-tourism-
policy-2016.pdf









munotes.in